निवडणूक प्रक्रिया: लोकशाहीचा उत्सव
"नव्या युगाचे गाणे गाऊ, लोकशाहीचा मान वाढवू,
बोटावरच्या शाईने, देशाचे भविष्य घडवू!"
सन्माननीय व्यासपीठ, उपस्थित परीक्षक, आदरणीय गुरुजन आणि माझ्या देशाची भावी ताकद असलेल्या बालमित्रांनो!
आज मला ‘निवडणूक प्रक्रिया’ या अत्यंत महत्त्वाच्या आणि आपल्या देशाच्या जिवंतपणाची साक्ष देणाऱ्या विषयावर बोलण्याची संधी मिळाली आहे. मित्रांनो, आपण म्हणतो की भारत ही जगातील सर्वात मोठी लोकशाही आहे. पण ही लोकशाही जिवंत कशामुळे राहते? तर ती इथल्या सामान्य माणसाच्या बोटावर लागणाऱ्या त्या निळ्या शाईमुळे! निवडणूक ही केवळ एक प्रक्रिया नाही, तर तो या देशाचा ‘लोकशाहीचा उत्सव’ आहे. आज मी याच उत्सवाचा भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्यकाळ तुमच्यासमोर मांडणार आहे.
१. इतिहासाचा मागोवा: जनपदांपासून पारतंत्र्यापर्यंत
मित्रांनो, निवडणूक ही संकल्पना भारताला परकीय नाही. आपण जर मागे वळून पाहिले, तर प्राचीन भारतात, अगदी वेदकाळातही ‘सभा’ आणि ‘समिती’ नावाने संस्था कार्यरत होत्या. तिथे राजाचे निर्णय हे लोकांच्या सल्ल्याने घेतले जात. ‘लिच्छवी’ सारख्या गणराज्यांमध्ये मतदान पद्धतीचे पुरावे सापडतात. दक्षिण भारतात चोल साम्राज्यातील **‘उत्तिरमेरूर’ शिलालेखातही** ग्रामसभेचे सदस्य कसे निवडले जात, याचे आश्चर्यकारक दाखले आहेत. म्हणजे, लोकशाहीचे बाळकडू आपल्याला पूर्वजांकडूनच मिळाले आहे.
मध्ययुगीन काळात राजेशाहीमुळे ही पद्धत लुप्त झाली. त्यानंतर इंग्रज आले. ब्रिटीश काळात १८९२ आणि १९०९ चे कायदे आले, १९३५ चा कायदा आला. पण मित्रांनो, तेव्हा मतदानाचा हक्क कोणाला होता? ज्याच्याकडे खूप पैसा आहे, जमीन आहे किंवा जो खूप शिकलेला आहे त्यालाच! गरिबाला आणि सामान्य शेतकऱ्याला किंमत नव्हती. पण स्वातंत्र्यलढ्याने हे चित्र बदलण्याचे स्वप्न पाहिले.
२. संविधानाची जादू आणि पहिली निवडणूक
आणि तो दिवस उजाडला... २६ जानेवारी १९५०! डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या नेतृत्वाखाली तयार झालेल्या संविधानाने एक क्रांतिकारी निर्णय घेतला. तो म्हणजे– ‘सार्वत्रिक प्रौढ मताधिकार’. श्रीमंत असो वा गरीब, टाटा-बिर्ला असोत वा शेतात राबणारा मजूर– सर्वांच्या मताची किंमत एकच!
“उठा उठा, मतदारांनो, मतदानाचा दिवस आला,
देशासाठी, समाजासाठी, एक नवा प्रकाश जाला!”
स्वातंत्र्यानंतर १९५१-५२ मध्ये झालेली पहिली निवडणूक हे एक महाकाय आव्हान होते. विचार करा मित्रांनो, ८५% जनता निरक्षर होती. त्यांना उमेदवारांची नावे वाचता येत नव्हती. अशा वेळी निवडणूक आयोगाचे पहिले आयुक्त सुकुमार सेन यांनी एक शक्कल लढवली. त्यांनी वेगवेगळ्या रंगांच्या आणि चिन्हांच्या मतपेट्या (Ballot Boxes) वापरल्या. कागदाच्या चिठ्ठ्यांवर शिक्का मारून मतदान सुरू झाले. जगाने भारताची चेष्टा केली होती की, "एवढा अशिक्षित देश लोकशाही कशी पचवणार?" पण भारतीय जनतेने रांगा लावून मतदान केले आणि जगाला चकीत केले. १९४७ ते १९७९ हा काळ या प्रक्रियेची पाळेमुळे रुजवण्याचा काळ होता.
३. सुधारणांचे पर्व आणि ईव्हीएम क्रांती
त्यानंतर आला मधला टप्पा, १९७९ ते २०१४. या काळात निवडणूक प्रक्रियेत मोठे स्थित्यंतर झाले. निवडणूक ओळखपत्राची सक्ती झाली. आणि सर्वात मोठी क्रांती घडली ती ‘ईव्हीएम’ (Electronic Voting Machine) च्या रूपाने! कागदी मतपत्रिकांवर शिक्का मारताना शाई पसरली की मत बाद व्हायचे, मतमोजणीला दिवस लागायचे. पण ईव्हीएमने हे काम चुटकीसरशी केले. या काळात टी. एन. शेषन यांच्यासारख्या निवडणूक आयुक्तांनी राजकीय पक्षांना ‘आचारसंहितेचा’ धाक दाखवला. भिंतीवरच्या घोषणा पुसण्यापासून ते रात्री १० नंतरचे भोंगे बंद करण्यापर्यंत, शिस्त काय असते हे भारताने अनुभवले.
४. आजचा भारत: तंत्रज्ञान आणि पारदर्शकता
आता आपण २०१४ नंतरच्या आधुनिक युगात आहोत. आजची निवडणूक प्रक्रिया ‘हाय-टेक’ आहे. VVPAT (Voter Verified Paper Audit Trail) मशीन आल्यामुळे, मी दाबलं बटन कमळाला, हाताला, की घड्याळाला; आणि मत कोणाला गेलं, हे त्या छोट्या काचेच्या खिडकीत ७ सेकंद दिसतं. यामुळे मतदाराचा विश्वास वाढला आहे.
आज निवडणूक आयोग ‘ॲप’ (App) द्वारे तक्रारी घेतो, दिव्यांग व्यक्तींसाठी घरून मतदानाची सोय करतो. ही प्रगती थक्क करणारी आहे.
५. राजकीय पक्षांचा दृष्टिकोन आणि SIR मॉडेल
पण मित्रांनो, नाण्याला दुसरी बाजूही असते. निवडणूक प्रक्रिया कितीही चांगली असली, तरी त्यात सहभागी होणारे ‘राजकीय पक्ष’ याकडे कसे बघतात? हे खूप महत्त्वाचे आहे. इथे मला ‘SIR’ (सर) या मुद्द्याचा उल्लेख करावासा वाटतो.
- S - Systematic Politics (पद्धतशीर राजकारण): दुर्दैवाने आज अनेक पक्ष विकासाच्या मुद्द्यांवर बोलण्याऐवजी जाती-धर्माचे राजकारण करतात.
- I - Integrity (नैतिकता): निवडणुकांमध्ये पैशांचा आणि दारूचा महापूर येतो. ‘नोट घ्या आणि वोट द्या’ ही संस्कृती लोकशाहीला कलंक आहे.
- R - Responsibility (जबाबदारी): गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेल्या उमेदवारांना तिकीट देणे, हे पक्षांचे मोठे अपयश आहे.
निवडणूक आयोग यावर उपाय करत आहेच. ‘NOTA’ (None Of The Above) चे बटन दाबून आपण सर्व पक्षांना सांगू शकतो की, "तुमचा एकही उमेदवार आम्हाला पसंत नाही." हा मतदाराच्या हातातला ‘ब्रह्मास्त्र’ आहे.
६. जागतिक तुलना: भारताची श्रेष्ठता
जेव्हा आपण भारताची तुलना जगाशी करतो, तेव्हा आपली मान अभिमानाने उंचावते. अमेरिकेसारख्या प्रगत देशात आजही निवडणूक व्यवस्था राज्या-राज्यांत वेगळी आहे, तिथे निकालाला आठवडे लागतात. पण भारत? काश्मीरच्या बर्फाळ पर्वतांपासून ते केरळच्या समुद्रकिनाऱ्यापर्यंत आणि मुंबईच्या गर्दीपासून ते गडचिरोलीच्या जंगलापर्यंत– एकाच वेळी, एकाच नियमाने आणि अत्यंत शांततेत निवडणुका पार पाडतो. आपल्या निवडणूक आयोगाचे अधिकारी ईव्हीएम घेऊन हत्तीवरून, होडीतून दुर्गम भागात जातात, फक्त एका मतदारासाठी मतदान केंद्र उभारतात. हे जगातील दुसऱ्या कुठल्याही देशात दिसत नाही.
७. समारोप
शेवटी मला हेच सांगायचे आहे की, लोकशाही म्हणजे फक्त सरकार निवडणे नव्हे. अब्राहम लिंकन म्हणाले होते:
ही प्रक्रिया तेव्हाच यशस्वी होईल, जेव्हा आपण तरुण म्हणून यात सहभागी होऊ. आज १८ वर्षे पूर्ण झाल्यावर मतदार यादीत नाव नोंदवणे, हे आपले पहिले कर्तव्य आहे. सुट्टी म्हणून घरी न बसता, रांगेत उभे राहून मतदान करणे, हेच खरे देशप्रेम आहे.
हिंदी कवी रामधारी सिंह दिनकर यांच्या या ओळींनी मी माझ्या भाषणाचा समारोप करतो, ज्या आपल्याला आपल्या ताकदीची जाणीव करून देतात:
मिट्टी सोने का ताज पहन इठलाती है;
दो राह, समय के रथ का घर्घर-नाद सुनो,
सिंहासन खाली करो कि जनता आती है।”
चला तर मग, आपण संकल्प करूया– एक जागरूक नागरिक बनण्याचा आणि आपल्या लोकशाहीला अधिक बळकट करण्याचा!
जय हिंद! जय भारत! जय लोकशाही!
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा