📱 भाषण : मोबाईल - शाप की वरदान? 📱

"विज्ञानाने दिली मानवाला आकाशात भरारी,

पण विसरला तो जमिनीवरची आपलीच दुनिया खरी.

हातात आहे जादूची पेटी, ज्याला म्हणतो आपण मोबाईल,

पण प्रश्न हाच उरतो... हे साधन आहे की सुखाचीईल?"

सन्माननीय अध्यक्ष महोदय, वंदनीय गुरुजन वर्ग, व्यासपीठावरील मान्यवर आणि माझ्या समोर बसलेल्या, तंत्रज्ञानाच्या युगात श्वास घेणाऱ्या माझ्या तरुण मित्र-मैत्रिणींनो!

आज मी एका अशा विषयावर बोलण्यासाठी उभा आहे, जो विषय आज आपल्या प्रत्येकाच्या खिशाशी, मनाशी आणि विचारांशी जोडलेला आहे. तो विषय म्हणजे – 'मोबाईल: शाप की वरदान?'

मित्रांनो, एक काळ होता जेव्हा कबुतराच्या पायाला चिट्ठी बांधून निरोप पाठवला जायचा. त्यानंतर पोस्टमनची वाट पाहण्याचे दिवस आले. पण आज? आज परिस्थिती अशी आहे की, जगाच्या दुसऱ्या टोकावर असलेल्या व्यक्तीचा चेहरा पाहण्यासाठी आणि त्याच्याशी बोलण्यासाठी फक्त एका क्लिकची गरज आहे. ही क्रांती ज्या उपकरणाने घडवून आणली, तो म्हणजे मोबाईल! म्हणूनच भाषणाच्या सुरुवातीलाच मला महान शास्त्रज्ञ अल्बर्ट आइनस्टाइन यांचे एक वाक्य आठवते. ते म्हणाले होते, "Technology should be a tool, not a master." (तंत्रज्ञान हे साधन असावे, मालक नसावे). आज मोबाईलकडे पाहताना नेमका हाच प्रश्न पडतो – आपण मोबाईल वापरतोय, की मोबाईल आपल्याला वापरतोय?

मोबाईल: एक अद्भुत वरदान

सुरुवातीला नाण्याची एक बाजू पाहूया. जर आपण निःपक्षपातीपणे विचार केला, तर मोबाईल हे मानवी इतिहासातील सर्वात मोठे 'वरदान' आहे, यात शंकाच नाही.

जरा विचार करा, मोबाईल नसता तर काय झाले असते? आज आपल्या हातातील हा छोटासा स्मार्ट फोन म्हणजे केवळ फोन नाही, तर ती एक 'जादूची कांडी' आहे. मोबाईलने जगाला खऱ्या अर्थाने 'ग्लोबल व्हिलेज' (जागतिक खेडे) बनवले आहे. पूर्वी ज्या कामांसाठी दिवसांचे दिवस लागायचे, ती कामे आज सेकंदात होतात.

मायक्रोसॉफ्टचे संस्थापक बिल गेट्स म्हणतात, "Technology is just a tool. In terms of getting the kids working together and motivating them, the teacher is the most important." पण आजच्या काळात मोबाईल स्वतःच एक शिक्षक झाला आहे.

• १. ज्ञानाचा महासागर: मोबाईल हे आजच्या युगातील चालते-फिरते विद्यापीठ आहे. गुगल आणि युट्यूबच्या माध्यमातून जगातील कोणतीही माहिती, कोणत्याही भाषेत आणि कोणत्याही वेळी आपल्याला उपलब्ध होते. खेड्यापाड्यातील गरीब विद्यार्थी, ज्याला मोठ्या शहरात जाऊन शिक्षण घेणे परवडत नाही, तो आज मोबाईलच्या मदतीने स्पर्धा परीक्षांचा अभ्यास करून अधिकारी बनत आहे. हे मोबाईलचे वरदान नाही तर काय आहे?
• २. संवादाची क्रांती: "वसुधैव कुटुंबकम्" ही आपल्या भारतीय संस्कृतीची शिकवण मोबाईलने प्रत्यक्षात आणली आहे. सात समुद्रापार राहणारा आपला मुलगा किंवा मुलगी, व्हिडिओ कॉलच्या माध्यमातून आपल्याला आपल्या सोफ्यावर बसल्यासारखी वाटते. कोरोना काळात जेव्हा सर्व जग ठप्प झाले होते, माणसं माणसाला घाबरत होती, तेव्हा याच मोबाईलने आपल्याला एकमेकांशी जोडून ठेवले. शाळा बंद होत्या, पण शिक्षण सुरू राहिले ते फक्त मोबाईलमुळे!
• ३. आर्थिक आणि सामाजिक सुविधा: बँकेच्या लांबच लांब रांगा आता इतिहास जमा झाल्या आहेत. वीज बिल भरणे असो, रेल्वेचे तिकीट काढणे असो किंवा मध्यरात्री एखाद्याला पैसे पाठवणे असो; सर्व काही एका बोटाच्या क्लिकवर! मोबाईलने गरिबातील गरीब माणसालाही डिजिटल जगाशी जोडले आहे. महिला सुरक्षेसाठी 'एसओएस' (SOS) सिस्टीम असो किंवा हरवलेल्या व्यक्तीचा शोध घेण्यासाठी जीपीएस (GPS), मोबाईल अनेकदा जीव वाचवणारा रक्षक ठरला आहे.

मोबाईल: एक गंभीर शाप?

पण मित्रांनो, नाण्याला जशी दुसरी बाजू असते, तसेच या तंत्रज्ञानालाही एक काळी बाजू आहे. जेव्हा कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक होतो, तेव्हा अमृताचेही विष होते. समर्थ रामदासांनी म्हटले आहेच, "अति तेथे माती". आज मोबाईलचा अतिवापर पाहून, हे वरदान आता 'शाप' ठरत आहे की काय, अशी भीती वाटू लागली आहे.

• १. संवादाचा अभाव आणि नात्यांमधील दुरावा: आजकालचे चित्र काय आहे? एकाच घरात, एकाच सोफ्यावर चार माणसे बसलेली असतात, पण कुणीही एकमेकांशी बोलत नाही. प्रत्येकाची मान खाली आणि डोळे मोबाईलच्या स्क्रीनवर! आपण जगाशी जोडले गेलोय, पण स्वतःच्या घरातल्या लोकांपासून तुटलोय.

  "अजीब सी दुनिया है साहब, यहाँ सब ऑनलाइन हैं,
  फिर भी दिल से दिल का कनेक्शन ऑफलाइन है!"

  आज माणसाला 'लाईक्स' (Likes) आणि 'कमेंट्स' (Comments) ची भूक लागली आहे. व्हर्च्युअल जगात आपण इतके रमलोय की वास्तवाचे भान उरले नाही. आई जेवायला वाढतेय, पण मुलाचे लक्ष मोबाईलमध्ये आहे. पती ऑफिसवरून आलाय, पण पत्नी रिल्स (Reels) पाहण्यात व्यस्त आहे. हा दुरावा मोबाईलने निर्माण केला आहे.
• २. आरोग्यावर होणारा घातक परिणाम: आजकालच्या तरुणाईला 'नोमोफोबिया' (Nomophobia - No Mobile Phobia) नावाचा आजार जडला आहे. मोबाईल जवळ नसला की अस्वस्थ वाटणे, सतत नोटिफिकेशन चेक करणे. रात्री उशिरापर्यंत मोबाईल पाहिल्यामुळे डोळ्यांचे विकार, निद्रानाश (Insomnia), मानदुखी आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे मानसिक ताण वाढत आहे. लहान मुले मैदानावर खेळण्याऐवजी मोबाईलवर 'पबजी' (PubG) आणि इतर गेम्स खेळण्यात मग्न आहेत. यामुळे त्यांची शारीरिक वाढ खुंटते आहे आणि मानसिक विकासावर परिणाम होतोय.
• ३. सायबर गुन्हे आणि असुरक्षितता: मोबाईलने जग जवळ आणले, पण गुन्हेगारही आपल्या जवळ आणले. सायबर बुलिंग, ऑनलाइन फसवणूक, खाजगी माहितीची चोरी (Data Theft) आणि ब्लॅकमेलिंग यासारखे प्रकार वाढले आहेत. सोशल मीडियाच्या आहारी गेलेली तरुणाई चुकीच्या प्रलोभनांना बळी पडत आहे. चुकीच्या माहितीचा प्रसार (Fake News) होऊन समाजात दंगली घडवण्यापर्यंत मोबाईलचा दुरुपयोग होत आहे. हे पाहिल्यावर वाटते, खरोखरच हे तंत्रज्ञान आपण शाप बनवत आहोत.
• ४. वेळेचा आणि बुद्धिमत्तेचा ऱ्हास: पूर्वी आपण फोन नंबर, पाढे, आणि महत्त्वाच्या तारखा लक्षात ठेवायचो. आता? आता साध्या बेरीज-वजाबाकीसाठीही आपण मोबाईलचे कॅल्क्युलेटर उघडतो. आपली स्मरणशक्ती कमी होत चालली आहे. यालाच काही तज्ज्ञ 'डिजिटल डिमेन्शिया' म्हणतात. तासंतास रिल्स स्क्रोल करण्यात आपण आपल्या आयुष्यातील सर्वात मौल्यवान गोष्ट गमवत आहोत, ती म्हणजे – 'वेळ'. गेलेली वेळ आणि बोललेला शब्द कधीच परत येत नाही, आणि मोबाईल नेमका आपला वेळ चोरत आहे.

निष्कर्ष: निवड आपली आहे!

मित्रांनो, मग आता प्रश्न उरतो की, मोबाईलला दोष द्यायचा का? नाही! दोष मोबाईलचा नाही, दोष आपल्या वापराचा आहे.

अल्बर्ट आइनस्टाइन यांनी फार वर्षांपूर्वी भीती व्यक्त केली होती: "I fear the day that technology will surpass our human interaction. The world will have a generation of idiots." (मला भीती वाटते की, ज्या दिवशी तंत्रज्ञान मानवी संवादावर मात करेल, तेव्हा जगात मूर्खांची पिढी निर्माण होईल.)

आज आपण स्वतःला प्रश्न विचारला पाहिजे – आपण ती 'मूर्खांची पिढी' बनत आहोत का?

मोबाईल हे एक हत्यार आहे. एक सुरी (Knife) आहे. त्याच सुरीने डॉक्टर शस्त्रक्रिया करून एखाद्याचा जीव वाचवू शकतो आणि त्याच सुरीने एखादा गुन्हेगार कुणाचा जीव घेऊ शकतो. सुरी तीच आहे, वापरणारा हात कोणाचा आहे, हे महत्त्वाचे आहे.

माझे आवाहन:

शेवटी, मी माझ्या भाषणाचा समारोप करताना एवढेच सांगेन की, तंत्रज्ञान वाईट नाही, पण त्याचा विवेकशून वापर वाईट आहे.

• जेव्हा गरज असेल तेव्हा मोबाईल वापरा, पण जेवताना, कुटुंबासोबत असताना किंवा अभ्यास करताना त्याला दूर ठेवा.
• 'डिजिटल डिटॉक्स' (Digital Detox) करा. आठवड्यातून काही तास मोबाईलशिवाय घालवा.
• निसर्गाच्या सानिध्यात जा, मित्रांशी प्रत्यक्ष भेटा, मैदानावर खेळा.

चला तर मग, आज आपण सर्वजण इथे एक शपथ घेऊया: "आम्ही तंत्रज्ञानाचा वापर करू, पण तंत्रज्ञानाला आमचा वापर करू देणार नाही. आम्ही 'स्मार्ट फोन' वापरू, पण स्वतः 'डंब' (Dumb) होणार नाही. आम्ही नाती जपण्यासाठी मोबाईलचा वापर करू, तोडण्यासाठी नाही."

"यंत्राच्या विश्वात हरवू नका माणसाला,

संवादाचे पूल पुन्हा बांधूया चला.

मोबाईलचा वापर करू प्रगतीसाठी फक्त,

तेव्हाच ठरेल हे वरदान, आणि भारत बनेल सशक्त!"

धन्यवाद!

जय हिंद! जय महाराष्ट्र!