अभ्यासात यश मिळणारच! - आचार्य जयप्रकाश बागडे यांच्या पुस्तकाचा सारांश.

मित्रांनो आज आपण विद्यार्थी पालक शिक्षक या सर्वांनाच उपयोगी पडेल असे अभ्यासात यश मिळणारच आचार्य जे प्रकाश बागडे यांच्या पुस्तकाचा सारांश पाहणार आहोत.

अभ्यास म्हणजे काय?

'अभ्यासात यश मिळणारच!' या पुस्तकाच्या पहिल्या प्रकरणात लेखक आचार्य जयप्रकाश बागडे यांनी 'अभ्यास' या संकल्पनेची सविस्तर फोड केली आहे. अभ्यास म्हणजे केवळ पाठांतर किंवा घोकंपट्टी नसून ती एक व्यापक आणि सखोल प्रक्रिया आहे, हे त्यांनी विविध उदाहरणांद्वारे आणि मुद्द्यांद्वारे स्पष्ट केले आहे.

अभ्यासाची व्याख्या आणि स्वरूप

प्रकरणाच्या सुरुवातीला लेखक 'अभ्यास' या शब्दाचा उगम सांगतात. 'अभ्यास' हा शब्द 'अभि + आस' या दोन शब्दांपासून बनला आहे, ज्याचा अर्थ व्यासंग, मनन किंवा एखाद्या विषयाचे परिशीलन करणे असा होतो. लेखकाच्या मते, अभ्यास ही एक जाणीवपूर्वक आणि आत्मविश्वासपूर्वक केलेली कृती आहे. कोणतीही गोष्ट, विषय किंवा कलागुण जेव्हा आपण आवडीने, एकाग्रतेने, प्रयत्नपूर्वक आणि जिद्दीने आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हा त्याला अभ्यास म्हटले जाते.

अभ्यासाचे ध्येय केवळ परीक्षा उत्तीर्ण होणे एवढे मर्यादित नसते, तर त्याचे अनेक व्यापक उद्देश आहेत. यामध्ये व्यावसायिक कौशल्ये वाढवणे, व्यवहारचातुर्य आत्मसात करणे, जीवनाच्या कक्षा रुंदावणे आणि राष्ट्रीय विकासात आपले योगदान देणे यांचा समावेश होतो. अभ्यास म्हणजे ती गोष्ट किंवा कला जी आपल्याला उत्कृष्ट जीवनशैलीचा भाग बनवते आणि जीवनातील विविध क्षेत्रांमध्ये यशस्वी आणि कर्तृत्वसंपन्न होणेस मदत करते.. थोडक्यात, अभ्यास ही स्वतःच्या आनंदासाठी केलेली एक विधायक कृती आहे.

लेखकाने अभ्यासाच्या काही अधिक व्याख्या दिल्या आहेत:

 * विषयातील आशय समजून घेण्यासाठी वारंवार केलेली आवृत्ती म्हणजे अभ्यास होय.

 * एखादी ज्ञानशाखा प्रचंड कष्टाने, मनाच्या एकाग्रतेने आणि दैनंदिन सरावाने प्राप्त करण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न म्हणजे अभ्यास.

 * अभ्यास ही स्वतःची स्वतःशी लावलेली स्पर्धा आहे, ज्यात आपण कालच्या दिवसापेक्षा आज काहीतरी नवीन मिळवले आहे का आणि कालपर्यंतचे काही विसरलो नाही ना, याचा सतत विचार करायचा असतो.

अभ्यास म्हणजे केवळ घोकंपट्टी नसून, तो विषय नीट समजावा, त्यातून नवीन माहिती आणि ज्ञान मिळावे या हेतूने केलेले वाचन, चिंतन आणि निरीक्षण होय.

अभ्यास का करावा वाटत नाही?

अनेक विद्यार्थ्यांना अभ्यास करणे कंटाळवाणे वाटते किंवा त्यात मन लागत नाही. याची अनेक कारणे असू शकतात, ज्यावर लेखकाने सविस्तर प्रकाश टाकला आहे:

 * विषयाचे आकलन न होणे: वर्गात शिकवलेले न समजणे हे अभ्यासातील रस कमी होण्याचे प्रमुख कारण आहे.

 * स्वभाव: लाजाळू स्वभावामुळे शंका विचारल्या जात नाहीत, ज्यामुळे विषय समजण्यात अडचणी येतात.

 * आळस आणि निष्क्रियता: केवळ योजना आखत राहणे आणि प्रत्यक्ष कृती न करणे, हा एक मोठा अडथळा आहे.

 * ध्येयाचा अभाव: भविष्याबद्दल कोणत्याही योजना नसणे आणि मनात नैराश्याची भावना असणे, यामुळे अभ्यासाची प्रेरणा मिळत नाही.

 * जिज्ञासेचा अभाव: मनात कुतूहल किंवा जिज्ञासू वृत्ती नसल्यास नवीन शिकण्याची इच्छा होत नाही.

 * अयोग्य वातावरण: अभ्यासासाठी घरात पोषक आणि शांत वातावरणाचा अभाव असणे.

 * इतर कारणे: भाषेची अडचण, लोक काय म्हणतील याची भीती, सहशिक्षण असलेल्या वर्गात मुलींसमोर शंका विचारताना मुलांना किंवा मुलांसमोर मुलींना वाटणारा संकोच, 'मीच शहाणा आहे' असा अहंकार, शिक्षकांबद्दल गैरसमज किंवा भीती, परावलंबित्व आणि शिक्षणाशिवाय इतर अनावश्यक गोष्टींमध्ये वेळ वाया घालवणे, ही देखील महत्त्वाची कारणे आहेत.

 * नकारात्मक दृष्टिकोन: 'मला काहीच येत नाही', 'शिकून काय होणार आहे?', 'आपला कुठे नंबर लागणार आहे?' असे नकारात्मक विचार मनात सतत घोळत राहिल्यामुळे अभ्यासाची इच्छाच मरून जाते.

यावर उपाय म्हणून लेखकाने सकारात्मक मानसिकता ठेवण्याचा आणि आत्मविश्वास वाढवण्याचा सल्ला दिला आहे.

अभ्यासाचे व्यवस्थापन आणि मूलभूत नियम

अभ्यासाचे व्यवस्थापन हे विद्यार्थी, शिक्षक आणि पालक या तीन महत्त्वाच्या घटकांवर अवलंबून असते. विद्यार्थ्यांनी अभ्यास कसा करावा, शिक्षकांनी तो कसा करून घ्यावा आणि पालकांनी मुलांना अभ्यासात कसे प्रेरक बनावे, यावर यश अवलंबून असते.

लेखकाने अभ्यासासाठी काही मूलभूत अटी व नियम सांगितले आहेत:

 * आत्मविश्वास: 'आपणही अभ्यास करू शकतो' हा विश्वास मनात असणे आवश्यक आहे.

 * पूर्णवेळ कार्य: अभ्यासाला 'पार्ट टाईम' किंवा 'साईड बिझनेस' न समजता, एका व्यापाऱ्याप्रमाणे किंवा उद्योजकाप्रमाणे पूर्ण वेळेचे काम म्हणून स्वीकारावे. 'मूड लागला तर', 'जेव्हा जमेल तेव्हा' किंवा 'मित्रांच्या नोट्सवर अवलंबून राहून' केलेला अभ्यास यशस्वी होत नाही.

 * मनाची एकाग्रता: अभ्यास करताना फक्त अभ्यासच केला पाहिजे. एकाच वेळी अनेक कामे करणे टाळावे. टीव्ही, रेडिओ, पाहुण्यांच्या गप्पा अशा विचलित करणाऱ्या वातावरणात अभ्यास होत नाही. एकाग्रतेने अभ्यास केल्यास तो अधिक चांगला, कमी वेळात होतो, जास्त काळ लक्षात राहतो आणि तणाव निर्माण होत नाही.

 * प्रसन्न मन: अभ्यास आनंदी आणि प्रसन्न मनाने करावा. दुसऱ्याच्या धाकाने किंवा रागावल्यामुळे केलेला अभ्यास परिणामकारक ठरत नाही.

 * नियमितता आणि नियोजन: अभ्यास नियमितपणे करावा आणि त्यासाठी स्वतःच्या गरजेनुसार वेळापत्रक तयार करावे.

अभ्यासाची जागा आणि तिचे व्यवस्थापन

अभ्यासाची जागा अत्यंत महत्त्वाची असते. लेखकाने वास्तूशास्त्रानुसार काही सूचना दिल्या आहेत:

 * दिशा: अभ्यासाची जागा शक्यतो पश्चिम दिशेला असावी आणि अभ्यास करताना तोंड पूर्व, उत्तर किंवा ईशान्य दिशेला असावे. सरस्वतीची प्रतिमा ईशान्य दिशेला लावावी.

 * रचना: खोलीत भरपूर प्रकाश आणि खेळती हवा असावी. अनावश्यक जड सामान किंवा अडगळ नसावी. पुस्तकांचे कपाट वायव्य किंवा नैऋत्य दिशेला ठेवावे. खोलीतील रंगसंगती डोळ्यांना सुखद वाटणारी, भडक नसलेली असावी, जेणेकरून एकाग्रता साधता येईल.

 * स्वच्छता आणि सुव्यवस्था: अभ्यासाची जागा नेहमी स्वच्छ, टापटीप आणि शांत असावी. सर्व अभ्यास साहित्य (पेन, पुस्तके, वह्या) व्यवस्थित लावलेले असावेत जेणेकरून ते वेळेवर सापडतील. खोलीत प्रेरणादायी व्यक्तींचे फोटो (उदा. विवेकानंद) लावावेत आणि बीभत्स चित्रे टाळावीत.

अभ्यासाची योग्य वेळ आणि पद्धत

 * वेळ: पहाटे चार ते सकाळी सात या ब्राह्म मुहूर्तावर केलेला अभ्यास (स्वयंअध्ययन) विशेष फलदायी ठरतो. विद्यार्थ्यांनी दररोज किमान ७-८ तास अभ्यास करावा. रात्री जास्त जागरण करणे टाळावे.

 * बसण्याची पद्धत: अभ्यास करताना पाठीचा कणा ताठ, जमिनीशी काटकोनात (९० अंशात) असावा. पाठीचा कणा हा वैश्विक शक्ती ग्रहण करणारा अवयव असल्याने, ताठ बसल्यामुळे उत्साह, बुद्धी आणि स्फूर्ती वाढते आणि आळस-कंटाळा येत नाही. लोळत किंवा झोपून अभ्यास केल्यास मरगळ येते आणि झोप लागते.

सलग अभ्यासासाठी काही उपाय

जास्त वेळ अभ्यास करताना झोप किंवा तणाव येऊ नये यासाठी लेखकाने काही सोपे उपाय सुचवले आहेत:

 * रात्रीचे जेवण हलके (फलाहार/रसाहार) घ्यावे.

 * वातावरण थंड आणि प्रकाशमान ठेवावे.

 * अधूनमधून (प्रत्येक तासाने) शतपावली करणे, मोकळ्या हवेत दीर्घश्वसन करणे किंवा कुटुंबातील सदस्यांशी थोड्या गप्पा मारणे यांसारखे छोटे ब्रेक घ्यावेत.

प्रकरण २: अभ्यासातील यशासाठी मंत्रोच्चार, आहार व व्यायाम प्रकार

या प्रकरणात आचार्य जयप्रकाश बागडे यांनी अभ्यासाला पूरक ठरणाऱ्या मंत्र, योग्य आहार आणि व्यायामाचे महत्त्व सांगितले आहे. केवळ पुस्तकी ज्ञान पुरेसे नसून शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी या गोष्टी आवश्यक आहेत, असे ते नमूद करतात.

मंत्रोच्चाराचे महत्त्व

अभ्यासात एकाग्रता आणि आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी मंत्रोच्चार उपयुक्त ठरतो.

 * ॐकारघोष: पद्मासनात किंवा वज्रासनात बसून, भक्तिभावाने ११ वेळा ॐकार मंत्राचा घोष करावा. श्वास घेताना (पूरक), रोखून धरताना (कुंभक) आणि हळुवारपणे सोडताना (रेचक) 'अ', 'उ' आणि 'म्' या स्वरांचा उच्चार अनुक्रमे पोट, छाती आणि तोंडातून करावा. ॐकार घोषाने मनाची प्रसन्नता, एकाग्रता आणि आत्मविश्वास वाढतो, ज्यामुळे अभ्यासात उत्साह येतो.

 * गायत्री मंत्रोच्चार: ॐकाराप्रमाणेच, शांत चित्ताने, प्राणायाम अवस्थेत ११ वेळा गायत्री मंत्राचा जप करावा. गायत्री मंत्र हा सद्बुद्धी देणारा मंत्र मानला जातो. याच्या जपाने व्यक्तिमत्त्व विकासाला चालना मिळते आणि आत्मबल वाढते.

   * गायत्री मंत्र: ॐ भूर्भुव: स्व: तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो न: प्रचोदयात्। ॐ शांति: शांति: शांति:.

वडीलधाऱ्यांप्रति आदर

मंत्रोच्चारानंतर घरातील वडीलधाऱ्या व्यक्तींना (आई-वडील, आजी-आजोबा) नमस्कार करण्याची सवय लावावी. यामुळे चुकांची क्षमा मागितली जाते आणि मोठ्यांचे आशीर्वाद मिळतात. यातून राग, द्वेष विसरून परस्पर संबंध सुधारतात, घरात आनंदी वातावरण निर्माण होते आणि अभ्यासाला गती मिळते.

आहाराची सात्विकता

यशस्वी अभ्यासासाठी सात्विक आणि संतुलित आहार अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

 * काय टाळावे: बेकरीचे पदार्थ, कोल्ड्रिंक्स, चॉकलेट्स, वनस्पती तूप, चहा-कॉफी, फास्ट फूड, शिळे अन्न आणि मांसाहार टाळावा किंवा कमी करावा.

 * काय खावे: फळे, पालेभाज्या, अंकुरित कडधान्ये यांचा आहारात वापर वाढवावा.

   सात्विक आहारामुळे आरोग्य सुधारते, रोगप्रतिकारशक्ती वाढते आणि स्मरणशक्ती व कार्यक्षमता वाढते, ज्यामुळे परीक्षेत यश मिळवणे सोपे होते.

एकाग्रता वाढवणारे व्यायाम प्रकार

शारीरिक आणि मानसिक तंदुरुस्तीसाठी लेखकाने काही विशिष्ट व्यायाम प्रकार सुचवले आहेत.

 * सूर्यनमस्कार: सकाळी सूर्योदयाच्या वेळी आणि सायंकाळी सूर्यास्ताच्या वेळी नाममंत्रांसह सूर्यनमस्कार घालावेत. यामुळे चित्ताची एकाग्रता वाढते, बुद्धी तल्लख होते आणि स्मरणशक्ती तीक्ष्ण होते.

 * चालत-चालत ताडासन: अभ्यास करताना ताण आल्यास किंवा उत्साह वाढवण्यासाठी हे आसन करावे. टाच न टेकवता केवळ पंजावर उभे राहून हात वर-खाली करणे आणि चालणे, यामुळे उत्साह वाढतो आणि अभ्यासाची कार्यक्षमता सुधारते.

 * ॲक्युप्रेशरच्या टाळ्या आणि हास्यासन: अभ्यास करताना कंटाळा आल्यास दोन्ही तळहात एकमेकांवर दाबले जातील अशा रीतीने टाळ्या वाजवाव्यात आणि मनसोक्त हसावे. यामुळे शरीरात चैतन्य पसरते, रक्ताभिसरण सुधारते आणि चेहरा ताजातवाना होतो, ज्यामुळे अभ्यासातील एकाग्रता वाढते.

 * चेअरासन ध्यान (योगनिद्रा): खुर्चीत शांत बसून, डोळे मिटून स्वयंसूचना देत अंतर्मनात खोलवर जाण्याचा हा एक प्रभावी मार्ग आहे. या अवस्थेत 'माझा अभ्यास चांगला होत आहे', 'मला परीक्षेत सर्व आठवणार आहे' अशा सकारात्मक सूचना स्वतःला दिल्याने आत्मविश्वास वाढतो आणि मनाची निर्विचार अवस्था साधल्याने तणाव निघून जातो.

 * शवासनाद्वारे शिथिलीकरण: जमिनीवर पाठीवर झोपून शरीर सैल सोडून श्वासावर लक्ष केंद्रित केल्याने शरीराला संपूर्ण विश्रांती मिळते. यामुळे अभ्यासाची आणि लक्षात ठेवण्याची क्षमता वाढते आणि मनःशांती मिळते.

प्रकरण ३: यशस्वी विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासपद्धती

या प्रकरणात, आजच्या स्पर्धात्मक युगात टिकून राहण्यासाठी आणि यश मिळवण्यासाठी विद्यार्थ्यांनी कोणत्या अभ्यास पद्धतींचा अवलंब करावा, याचे मार्गदर्शन केले आहे. लेखकाने येथे अनेक शास्त्रीय आणि अनुभवसिद्ध पद्धती दिल्या आहेत.

१. पाच पायरी वाचन पद्धती

ही एक अत्यंत प्रभावी पद्धत असून तिचे पाच टप्पे आहेत:

 * (a) निरीक्षण/पाहणी (Survey): कोणताही धडा किंवा प्रकरण वाचायला सुरुवात करण्यापूर्वी त्याची प्राथमिक ओळख करून घ्यावी. यात प्रकरणाचे शीर्षक, उपशीर्षके, ठळक मुद्दे, आकृत्या, तक्ते आणि सारांश यावर ओझरती नजर टाकावी.

 * (b) प्रश्न निर्माण करणे (Question): प्रकरण चाळल्यानंतर, 'वर्णन करा', 'फरक स्पष्ट करा', 'कारणे सांगा' अशा प्रकारचे प्रश्न मनात तयार करावेत. तसेच, धड्याच्या शेवटी दिलेले आणि शिक्षकांनी दिलेले प्रश्न वाचावेत.

 * (c) वाचन (Read): आता मन एकाग्र करून संपूर्ण प्रकरण सविस्तरपणे वाचावे. वाचताना महत्त्वाच्या मुद्द्यांवर खुणा कराव्यात आणि सारांश तक्ता तयार करावा.

 * (d) मनन (Recall): वाचलेला भाग पुस्तक न पाहता आठवून पाहावा. आपल्याला किती समजले आणि किती लक्षात राहिले हे तपासावे.

 * (e) उजळणी (Revision): वाचलेला मजकूर मेंदूमध्ये पक्का करण्यासाठी अधूनमधून पुन्हा वाचणे आवश्यक आहे. मुख्य मुद्दे, व्याख्या, सूत्रे आणि सारांश तक्त्यांवर वारंवार नजर फिरवावी.

२. आज अभ्यास - उद्या उजळणी पद्धती

तासन्तास एकाच बैठकीत अभ्यास करण्याऐवजी, एक-दोन तास अभ्यास केल्यानंतर काही मिनिटे विश्रांती घ्यावी. या वेळेत झालेल्या अभ्यासावर स्वतःची एक छोटी चाचणी घ्यावी आणि पुन्हा एकदा वाचलेल्या भागावर नजर फिरवावी. त्यानंतर काही दिवसांनी आणि मग पंधरा दिवसांनी पुन्हा उजळणी करावी.

३. ज्ञानेंद्रिये वापर पद्धती

अभ्यास करताना शक्य तितक्या जास्त ज्ञानेंद्रियांचा वापर केल्यास तो अधिक प्रभावी होतो.

 * कान (ऐकणे): वर्गात शिक्षक शिकवत असताना पूर्ण एकाग्रतेने ऐकावे.

 * डोळे (पाहणे): शिक्षक फळ्यावर लिहीत असलेले आकडे, आकृत्या आणि चिन्हे यांच्या प्रतिमा ग्रहण कराव्यात आणि त्यांच्या देहबोलीकडेही लक्ष द्यावे.

 * हात (लिहिणे): शिक्षकांसोबत लिहिण्याचा सराव करावा. लिहिण्याने अभ्यासाचा वेग वाढतो आणि हस्ताक्षर सुधारते.

 * मन (एकाग्रता): अभ्यास करताना मन दुसरीकडे भटकू देऊ नये आणि आवडीने अभ्यास करावा.

 * बुद्धी (आकलन): बुद्धीचा वापर करून प्रत्येक गोष्ट समजून घ्यावी. अनुभवातून शिकल्याने, सखोल विचार केल्याने आणि कठीण परिस्थितीला तोंड दिल्याने बुद्धीचा विकास होतो.

४. स्व-अभ्यास पद्धती (स्वाध्याय)

स्वतः वाचन करणे, प्रश्न सोडवणे आणि इतरांचे मार्गदर्शन घेऊन अडचणी दूर करणे याला स्वाध्याय म्हणतात. स्वाध्यायामुळे सूक्ष्म निरीक्षण क्षमता वाढते आणि विषयाचे सखोल आकलन होते. स्वाध्याय करताना स्वतःच्या सोप्या भाषेत नोट्स काढणे, मित्रांसोबत चर्चा करणे आणि इतरांना समजावून सांगणे यांसारख्या कृती केल्यास विषय मनात पक्का बसतो.

५. गटवार चर्चा पद्धती (Group Discussion)

मित्रांसोबत गटचर्चा करून अभ्यास केल्याने अनेक फायदे होतात:

 * विषयाचा सखोल अभ्यास होतो, कारण तो इतरांना समजावून द्यायचा असतो.

 * अभ्यास कायमस्वरूपी स्मरणात राहतो.

 * चर्चेसाठी संदर्भ ग्रंथांचे वाचन करावे लागत असल्याने ज्ञानात भर पडते.

 * कमी वेळात जास्त विषयांची तयारी होते आणि मनावरचे दडपण कमी होते.

 * मैत्रीचे संबंध सुधारतात आणि संघभावना वाढते.

६. पाठांतरापेक्षा प्रभावी विश्लेषणात्मक पद्धती

सतत पाठांतर करण्याऐवजी, म्हणजेच तोंडातल्या तोंडात पुटपुटत, डोळे दुसरीकडे आणि मनात वेगळेच विचार अशा स्थितीत अभ्यास करण्याऐवजी, विश्लेषणात्मक विचार पद्धतीचा अवलंब करावा. यामुळे स्मरणशक्तीत असाधारण वाढ होते आणि नवनिर्मितीचा आनंद मिळतो.

प्रकरण ४: यशाकडे नेणारी अभ्यास कौशल्ये

या प्रकरणात, लेखकाने काही विशिष्ट अभ्यास कौशल्यांचे व्यवस्थापन कसे करावे, हे सांगितले आहे. ही कौशल्ये आत्मसात केल्यास परीक्षेत उज्ज्वल यश मिळवणे आणि जीवनात यशस्वी होणे शक्य होते.

ध्येयतक्ता (Goal Chart)

वर्षाच्या सुरुवातीलाच प्रत्येक विद्यार्थ्याने स्वतःसाठी एक ध्येयतक्ता बनवावा. यात खालील गोष्टींचा संकल्प असावा:

 * प्रत्येक विषयातील संकल्पना (Concept), तत्त्व (Principle) आणि सिद्धान्त (Theory) पूर्णपणे समजून घेणे.

 * वार्षिक परीक्षेत अपेक्षित टक्केवारी आणि श्रेणी निश्चित करणे.

 * प्रत्येक विषयात किती गुण मिळवायचे आहेत, हे ठरवणे.

 * दररोज किती तास अभ्यास करणार, हे निश्चित करणे.

 * प्रत्येक विषयाच्या किती प्रश्नपत्रिका सोडवणार, हे ठरवून त्यानुसार सराव करणे.

अभ्यास कौशल्यांचे व्यवस्थापन

प्रभावी अभ्यासासाठी सात कौशल्यांचे संपादन, संवर्धन आणि सदुपयोग करणे आवश्यक आहे. ही कौशल्ये केवळ परीक्षेतच नव्हे, तर नोकरी, व्यवसाय आणि संपूर्ण जीवनात यशस्वी होण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.

१. निरीक्षण कौशल्य (Observation Skill)

 * अभ्यास करताना पुस्तकातील मजकूर आणि शिक्षक फळ्यावर लिहीत असलेल्या गोष्टी काळजीपूर्वक पाहणे.

 * गणित, विज्ञान, भूगोल यांसारख्या विषयांतील आकृत्या, नकाशे आणि चिन्हे यांच्या प्रतिमा मनात साठवणे आवश्यक आहे.

 * निरीक्षण शक्ती वाढवण्यासाठी मनाची एकाग्रता आणि डोळ्यांचे आरोग्य महत्त्वाचे आहे.

२. श्रवण कौशल्य (Listening Skill)

 * वर्गात केवळ कानाने न ऐकता, शिक्षकांच्या देहबोलीकडे, आवाजातील चढ-उताराकडे आणि चेहऱ्यावरील भावांकडेही लक्ष द्यावे.

 * चांगला श्रोता बनण्यासाठी, शिकवणे सुरू होण्यापूर्वीच ते कंटाळवाणे असेल असा पूर्वग्रह करू नये, मनात दुसरे विचार आणू नयेत आणि शिक्षकांना मध्येच अडवू नये.

 * वक्ता साधारणपणे प्रति मिनिट १५० शब्द बोलतो, पण आपल्या मनाची श्रवणक्षमता प्रति मिनिट ६०० शब्द असते. या रिकाम्या वेळेत, ऐकलेल्या मुद्द्यावर लगेच विचार करण्याची सवय लावल्यास मन एकाग्र राहते.

 * उत्तम श्रवण कौशल्यामुळे ज्ञानग्रहण प्रक्रिया सोपी होते, आकलन चांगले होते आणि इतरांशी सुसंवाद साधता येतो.

३. वाचन कौशल्य (Reading Skill)

 * वाचन हे पुढील शिक्षण, नोकरी आणि व्यक्तिमत्त्व विकासाचे महत्त्वाचे साधन आहे. त्यामुळे केवळ परीक्षेपुरते मर्यादित न राहता आयुष्यभर वाचनाचा छंद जोपासावा.

 * पाठ्यपुस्तक अभ्यास पद्धती: वर्गात जो धडा शिकवला जाणार आहे, तो घरातून एकदा वाचून जावा. यामुळे वर्गात शिकवलेले जास्त चांगले समजते. तसेच, वर्गात शिकवलेला भाग त्याच दिवशी घरी पुन्हा वाचल्याने तो पक्का होतो.

 * सक्रिय वाचन: वाचताना न समजलेला भाग, व्याख्या किंवा उदाहरणे यांची नोंद करून शिक्षकांकडून किंवा मित्रांकडून ती समजावून घ्यावीत. वाचलेल्या मजकुरावर मनन करून स्वतःचे आकलन तपासावे.

 * कमी वेळात जास्त वाचन आणि आकलन: यासाठी हेतुपूर्ण, चिकित्सक आणि लवचिक वाचन करावे. शब्दसंपत्ती वाढवावी आणि मनातल्या मनात एकाग्रतेने वाचावे.

४. लेखन कौशल्य (Writing Skill)

 * व्याख्या: निरीक्षण, श्रवण आणि वाचनाद्वारे मिळवलेले ज्ञान, विचार आणि माहिती इतरांना समजेल अशा सोप्या भाषेत लिहिणे म्हणजे लेखन कौशल्य होय.

 * विकसित कसे कराल?

   * सुंदर हस्ताक्षर: लेखन सुबक, सुंदर आणि वळणदार असावे. लिहिताना योग्य समास, दोन शब्दांत योग्य अंतर आणि स्पष्ट अक्षरे असावीत.

   * अचूकता: शुद्धलेखन आणि व्याकरणाच्या चुका टाळाव्यात. विरामचिन्हांचा योग्य वापर करावा.

   * वेग: जलद लेखनासाठी घड्याळ लावून सराव करावा.

 * टिप्पण (नोट्स) काढणे:

   * नोट्स म्हणजे आठवणीसाठी केलेली संक्षिप्त नोंद.

   * नोट्सचे प्रकार: शाब्दिक नोट्स आणि चित्रस्वरूपातील नोट्स (Visual Notes).

   * नोट्स कशा काढाव्यात: नोट्स स्वतःच्या भाषेत, संक्षिप्त रूपात (उदा. 'and' साठी '&'), शक्य तिथे शीर्षक-उपशीर्षके देऊन काढाव्यात.

   * चित्रस्वरूपातील नोट्स: यामध्ये फ्लो-चार्ट्स, आकृत्या, तक्ते, ग्राफ यांचा वापर करावा. डोळ्यांची स्मृती क्षमता कानांपेक्षा २० पट जास्त असल्याने व्हिज्युअल नोट्स अधिक प्रभावी ठरतात.

   * नोट्स काढण्याचे फायदे: नोट्स काढण्याच्या निमित्ताने विषयाचे सखोल वाचन होते, तो कायमचा लक्षात राहतो आणि परीक्षेच्या वेळी उजळणी करणे सोपे जाते. लिहिलेली अक्षरे वाचलेल्या अक्षरांपेक्षा जास्त काळ लक्षात राहत असल्याने स्मरणशक्ती वाढते. इतरांच्या तयार नोट्स वापरण्यापेक्षा स्वतः नोट्स काढणे अधिक फायदेशीर ठरते.

स्मरणशक्ती कशी वाढवावी? (Memory Development)

या प्रकरणात लेखक आचार्य जयप्रकाश बागडे यांनी स्मरणशक्तीचे स्वरूप, ती कमी होण्याची कारणे आणि ती विकसित करण्याच्या विविध शास्त्रीय व व्यावहारिक पद्धतींवर सविस्तर मार्गदर्शन केले आहे.

स्मरणशक्ती म्हणजे काय?

लेखकांच्या मते, स्मरणशक्ती ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. ती केवळ लक्षात ठेवण्यापुरती मर्यादित नाही, तर ती अनेक टप्प्यांची मिळून बनलेली एक साखळी आहे. या प्रक्रियेत ग्रहण (माहिती मिळवणे), साठवण (माहिती मेंदूत संग्रहित करणे), आकलन (समजून घेणे), आठवण (वेळेवर माहिती पुन्हा मिळवणे), मनन (विचारात घोळवणे), वारंवार उजळणी आणि शेवटी प्रभावी सादरीकरण यांचा समावेश होतो.

स्मरणशक्ती प्रक्रियेचे टप्पे:

 * ज्ञान ग्रहण करणे: आपण आपल्या पाच ज्ञानेंद्रियांद्वारे (वाचन, श्रवण, निरीक्षण, चव, स्पर्श) माहिती मिळवतो.

 * मेंदूत साठवण करणे: ग्रहण केलेली माहिती मेंदूमध्ये संग्रहित केली जाते.

 * सुसंघटन: माहिती ग्रहण करतानाच तिची व्यवस्थित जुळणी आणि मांडणी करणे महत्त्वाचे आहे. यात माहितीचे वर्गीकरण करणे, स्वतःच्या शब्दांत सारांश तयार करणे आणि नवीन माहितीचा जुन्या माहितीशी संबंध जोडणे यांचा समावेश होतो.

 * मनन करणे: मिळवलेल्या ज्ञानाचे किंवा वाचलेल्या मजकुराचे मनातल्या मनात चिंतन करणे.

 * आकलन करणे: मिळवलेल्या माहितीपैकी किती समजले आणि किती आठवते आहे, याचे मूल्यांकन करणे.

 * आठवण करणे: साठवलेले ज्ञान गरजेच्या वेळी पुन्हा स्मरणात आणणे.

 * वारंवार उजळणी: ग्रहण केलेले ज्ञान पुन्हा-पुन्हा वाचून, लिहून किंवा मनातल्या मनात आठवून पक्के करणे.

 * सादरीकरण: आठवलेल्या माहितीचे योग्य वेळी, योग्य प्रकारे सादरीकरण करणे.

विस्मरण का होते? (Why do we forget?)

अभ्यास करूनही अनेक गोष्टी लक्षात राहत नाहीत, याला विस्मरण म्हणतात. लेखकांनी याची अनेक कारणे दिली आहेत:

 * अपूर्ण ग्रहण आणि अयोग्य साठवण: माहिती मिळवताना ती अर्धवट किंवा चुकीच्या पद्धतीने ग्रहण झाल्यास किंवा तिची योग्य साठवण न झाल्यास विस्मरण होते.

 * मानसिक गोंधळ: मनात भावनांचा कल्लोळ, चिंता, भीती किंवा परीक्षेचे दडपण असल्यास लक्षात ठेवणे कठीण जाते.

 * वेळेचे नियोजन नसणे: वेळापत्रकाचा अभाव आणि अवघड किंवा नावडत्या विषयांकडे दुर्लक्ष करणे.

 * आत्मविश्वासाचा अभाव: स्वतःवर आणि स्वतःच्या स्मरणशक्तीवर विश्वास नसणे, तसेच नकारात्मक विचारसरणी ठेवणे.

 * वाईट सवयी: परीक्षेत नक्कल करण्याची (कॉपी) सवय असणे.

 * एकाग्रतेचा अभाव: अभ्यास करताना विविध व्यत्यय येऊन लक्ष विचलित होणे आणि त्यामुळे विषयाचे आकलन नीट न होणे.

 * सरावाची कमतरता: केलेल्या अभ्यासाचा पुरेसा सराव न करणे.

स्मरणशक्ती विकसित करण्यासाठी उपाय

स्मरणशक्ती वाढवण्यासाठी लेखकांनी अनेक प्रभावी उपाय सुचवले आहेत, ज्यात नियोजन, सराव, सकारात्मकता आणि योग्य जीवनशैली यांचा समावेश आहे.

 * वेळेचे व्यवस्थापन आणि नियोजन: अभ्यासाचे योग्य नियोजन करून त्याचे काटेकोरपणे पालन करावे.

 * कौशल्ये विकसित करणे: निरीक्षण, श्रवण, वाचन, लेखन आणि नोट्स काढणे यांसारखी कौशल्ये विकसित करावीत.

 * नियमितता आणि सातत्य: परीक्षेच्या वेळी अभ्यास न करता, वर्षाच्या सुरुवातीपासूनच नियमित अभ्यास करावा. सातत्य आणि कठोर परिश्रमाने आत्मविश्वास वाढतो.

 * सकारात्मक दृष्टिकोन: स्वतःच्या स्मरणशक्तीवर विश्वास ठेवावा. 'मला सर्व नीट आठवेल' असा सकारात्मक आणि निश्चयी दृष्टिकोन ठेवावा.

 * सर्व विषयांना महत्त्व: अवघड आणि नावडत्या विषयांना जास्त वेळ द्यावा आणि सोप्या विषयांचाही सराव करावा. केवळ काही ठरावीक विषयांवर लक्ष केंद्रित न करता सर्व विषयांचा समतोल अभ्यास करावा.

 * सक्रिय वाचन: वाचन करताना केवळ शब्द न वाचता, त्यातील अर्थ समजून घ्यावा. वाचलेल्या भागावर मनन, चिंतन करावे आणि आपल्याला काय आठवत नाही हे तपासावे.

 * स्मरण तंत्रांचा वापर (Mnemonics):

   * मुद्द्यांची पहिली अक्षरे घेऊन एखादा शब्द किंवा वाक्य बनवावे.

   * पाठांतरासाठी चाल, ताल, सूर आणि लय यांचा वापर करावा.

   * कल्पनाशक्तीचा वापर करून प्रतिमा, चित्रे, नकाशे यांच्या मदतीने विषय लक्षात ठेवावा.

   * सविस्तर वाचनानंतर, धड्याची रूपरेषा किंवा सारांश तक्ता तयार करून त्याची वारंवार उजळणी करावी.

 * शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य: मनाची प्रसन्नता आणि शरीराची सुदृढता टिकवावी. व्यसनांपासून दूर राहावे. मानसिक ताणतणाव, चिंता आणि भीतीपासून स्वतःला दूर ठेवावे.

 * योग्य आहार: शरीराला सतत ऊर्जा मिळत राहील आणि अभ्यास करताना उत्साह वाटेल, असा आहार घ्यावा.

 * बुद्धीची क्षमता वाढवण्यासाठी:

   * दिवसातून चार वेळा (सूर्योदय, दुपार, सूर्यास्त आणि रात्री झोपण्यापूर्वी) पद्मासन किंवा शवासनात ध्यान करावे आणि स्वतःला 'माझा आत्मविश्वास आणि स्मरणशक्ती वाढत आहे' अशा सकारात्मक स्वयंसूचना द्याव्यात.

   * सलग अभ्यास करण्याऐवजी प्रत्येक तासाला २-५ मिनिटांचा छोटा ब्रेक घ्यावा. या वेळेत प्राणायाम किंवा 'ॐकारघोष' करावा.

   * बुद्धिबळ, कोडी सोडवणे यांसारखे बुद्धीला चालना देणारे खेळ खेळावेत.

 * अभ्यासाची योग्य वेळ आणि पद्धत:

   * पहाटे ब्राह्म मुहूर्तावर (४ ते ७) केलेला अभ्यास अत्यंत प्रभावी ठरतो.

   * सूर्यनमस्कार, प्राणायाम, ध्यान आणि योगासने नियमित करावीत. अभ्यासाला बसण्यापूर्वी आणि प्रत्येक तासाने ॐकारघोष करावा.

   * सकाळी आणि सायंकाळी देवाची प्रार्थना करावी आणि आई-वडिलांना नमस्कार करावा. यामुळे मेंदूला रक्तपुरवठा वाढतो आणि मनःशांती मिळते.

   * आहार नैसर्गिक, संतुलित आणि सात्विक असावा. मोड आलेली कडधान्ये, फळे, ताज्या पालेभाज्या आणि रसाहार यांचा आहारात समावेश करावा.

स्मरणशक्ती वाढवणारी पेये (Memory Boosting Drinks)

लेखकांनी काही नैसर्गिक पेयांची माहिती दिली आहे, जी स्मरणशक्ती आणि बुद्धी वाढवण्यासाठी उपयुक्त आहेत.

 * बीट रस: स्वच्छ केलेल्या बीटाचे तुकडे करून मिक्सरमधून पेस्ट बनवावी आणि त्यात पाणी घालून एक ग्लास रस घ्यावा.

 * पेंडखजूर ज्यूस: एक बदाम, एक काजू आणि पाच बिया काढलेले पेंडखजूर रात्री पाण्यात भिजवून सकाळी मिक्सरमधून पेस्ट करावी. त्यात दूध आणि पाणी घालून एक ग्लास सकाळी आणि एक ग्लास रात्री प्यावे.

 * लिंबूपाणी: एक ग्लास पाण्यात पाव लिंबाचा रस घालून दिवसातून दोनदा घ्यावे.

 * नारळपाणी: अर्धा ग्लास नारळपाणी दिवसातून एकदा घ्यावे.

 * जिरा अर्क: अर्धा चमचा जिरा पावडर एक ग्लास कोमट पाण्यात रात्रभर भिजवून सकाळी प्यावे.

 * बडीशेप अर्क: अर्धा चमचा बडीशेप पावडर एक ग्लास कोमट पाण्यात रात्रभर भिजवून सकाळी प्यावे.

 * त्रिफळा चूर्ण अर्क: एक चमचा त्रिफळा चूर्ण एक ग्लास कोमट पाण्यात रात्रभर भिजवून सकाळी घ्यावे.

 * आवळा अमृततुल्य चहा: एक चमचा आवळा पावडर, चहा पावडर, चवीपुरता गूळ आणि पाणी घालून चहा बनवावा आणि तो सकाळी व रात्री प्यावा.

 * आवळा रस: एक चमचा आवळा रस एक ग्लास पाण्यात घालून दिवसातून दोन वेळा घ्यावा.

 * मधपाणी: एक चमचा मध एक ग्लास कोमट पाण्यात घालून प्यावे.

 * इलेक्ट्रॉल ग्लुकोज पाणी: एक ग्लास पाण्यात दोन चमचे ग्लुकोज आणि एक चमचा इलेक्ट्रॉल घालून दिवसातून दोनदा प्यावे.

याशिवाय उसाचा रस, कैरीचे पन्हे, गाजर रस, संत्री-मोसंबीचा रस आणि डाळिंबाचा रस घेणेही फायदेशीर ठरते.

प्रकरण ६: आदर्श विद्यार्थी, पालक व शिक्षकांसाठी

या प्रकरणात लेखकानी एक प्रभावी शैक्षणिक त्रिकोण (विद्यार्थी-पालक-शिक्षक) कसा असावा, यावर मार्गदर्शन केले आहे. जर विद्यार्थी, पालक आणि शिक्षक यांनी आपापल्या भूमिका योग्य प्रकारे पार पाडल्या, तर अभ्यासाची प्रक्रिया अधिक आनंददायी आणि यशस्वी होते.

आदर्श विद्यार्थी कसा असावा?

लेखकांनी 'STUDENT' या शब्दाच्या प्रत्येक अक्षरावरून आदर्श विद्यार्थ्याची व्याख्या केली आहे:

 * S - Sincere & Studious: प्रामाणिक आणि अभ्यासू वृत्तीचा.

 * T - Thoughtful: विचारी.

 * U - Understanding: समंजस व सामंजस्य साधणारा.

 * D - Disciplined: शिस्तप्रिय.

 * E - Enlightened: सुसंस्कारित.

 * N - Noble: थोर मनाचा.

 * T - Time Conscious: वेळेचे भान ठेवणारा.

आदर्श विद्यार्थी अडचणी, प्रश्न किंवा कारणे सांगत बसण्यापेक्षा ती सोडवून पुढे जातो.

अभ्यासास पूरक विद्यार्थ्यांची वागणूक:

 * अभ्यासाची आवड: अभ्यासाची आवड असणे ही सर्वात मूलभूत गोष्ट आहे.

 * कष्टाची तयारी: त्यासाठी लागणारे कष्ट, परिश्रम आणि वेळ देण्याची मानसिकता हवी.

 * चौफेर व्यासंग: केवळ पाठ्यपुस्तकांपुरते मर्यादित न राहता चौफेर वाचन असावे.

 * ग्रंथालयाशी मैत्री: ग्रंथालयाचा पुरेपूर वापर करावा.

 * विविध साहित्यप्रकारांचे वाचन: वैचारिक, धार्मिक, ऐतिहासिक, आत्मचरित्र, प्रवासवर्णन, कथा, कादंबरी अशा विविध साहित्य प्रकारांचे वाचन करावे.

 * टिप्पण काढणे: जे काही वाचाल, त्यातील महत्त्वाच्या बाबींची टिप्पणे किंवा नोट्स काढाव्यात. आवडलेले सुविचार, काव्यपंक्ती किंवा अभंग एका खास डायरीत लिहून ठेवावेत.

 * ज्ञानाचा संग्रह: वर्तमानपत्रे, दिवाळी अंक किंवा मासिकांमधील उपयुक्त माहितीची कात्रणे काढून ती विषयवार फाईलमध्ये लावावीत.

 * अनुभवातून शिक्षण: डोळसपणे प्रवास करावा आणि प्रवासातून ज्ञान मिळवावे. ज्ञानी, अनुभवी आणि तज्ज्ञ व्यक्तींच्या सहवासात राहावे, त्यांच्याशी चर्चा करावी आणि त्यांचे मार्गदर्शन घ्यावे.

 * उत्तम श्रोता बना: विविध विषयांवरील व्याख्याने, कीर्तने, प्रवचने आणि प्रशिक्षण कार्यक्रमांना उपस्थित राहावे आणि उत्तम श्रोता बनून त्यातून ज्ञान ग्रहण करावे.

 * गुरुजनांप्रति आदर: ज्यांच्याकडून आपल्याला मार्गदर्शन आणि मदत मिळते, त्या सर्व गुरुजनांप्रति आदर आणि श्रद्धा ठेवावी.

पालकांची जबाबदारी

मुलांच्या अभ्यासात आणि यशात पालकांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते.

 * अभ्यासाचे महत्त्व पटवून देणे: पाल्याला परीक्षेचे आणि गुणवत्तेचे महत्त्व पटवून द्यावे आणि त्याच्या मनात अभ्यासाची आवड निर्माण करावी.

 * मानसिक तयारी: अभ्यासासाठी पाल्याची मानसिक तयारी करून घ्यावी, त्याचा आत्मविश्वास वाढवावा आणि इच्छाशक्ती प्रबळ करावी.

 * पोषक वातावरण निर्माण करणे:

   * अभ्यासासाठी शांत, निवांत, स्वच्छ आणि हवेशीर जागा उपलब्ध करून द्यावी.

   * आवश्यक अभ्यास साहित्य आणि स्टेशनरी पुरवावी.

   * घरात शैक्षणिक आणि सकारात्मक वातावरण ठेवावे. घरातील भांडणे आणि तणाव टाळावा.

   * परीक्षेच्या काळात टीव्ही, रेडिओ यांचा आवाज कमी ठेवावा किंवा ते बंद ठेवावेत. मुलांच्या अभ्यासाच्या खोलीत सारखी ये-जा करणे टाळावे.

 * नियोजनात मदत: पाल्याला अभ्यासाचे वार्षिक आणि दैनंदिन वेळापत्रक बनवण्यासाठी मदत करावी आणि त्याच्या अंमलबजावणीसाठी सहकार्य करावे.

 * दडपण टाळणे: मुलांना धमक्या देऊन, मारहाण करून किंवा सतत दबाव आणून अभ्यासाला बसवू नये. त्यांच्यावर अवास्तव अपेक्षांचे ओझे लादू नये.

 * विश्रांतीला प्रोत्साहन: सतत अभ्यासाचा ताण न देता, अधूनमधून विश्रांती घेण्यासाठी परवानगी आणि प्रोत्साहन द्यावे. प्रत्येक तासानंतर छोटा ब्रेक, आरोग्यदायी पेय किंवा शवासन यांसारख्या गोष्टींसाठी त्यांना प्रवृत्त करावे.

आदर्श शिक्षक कसा असावा?

भारतीय संस्कृतीत गुरूला नेहमीच श्रेष्ठ स्थान दिले गेले आहे. आजच्या काळात शिक्षकांची जबाबदारी अधिक वाढली आहे. लेखक म्हणतात की, "आदर्श भारत हे आपले स्वप्न आहे आणि या स्वप्नास वास्तवात आणण्याचे कार्य फक्त एक शिक्षकच करू शकतो.".

'TEACHER' या शब्दातून आदर्श शिक्षकाची व्याख्या:

 * T - Tension Free: तणावमुक्त.

 * E - Energetic, Efficiency, Effectiveness: उत्साही, कार्यक्षम आणि प्रभावी.

 * A - Attitude is Positive: विधायक दृष्टिकोन असलेला.

 * C - Confidence, Communication Skills: आत्मविश्वासू आणि संवाद कौशल्ये असलेला.

 * H - Honest in Evaluating: विद्यार्थ्यांच्या कामगिरीचे मूल्यमापन करण्यात प्रामाणिक.

 * E - Enthusiasm: उत्साही.

 * R - Respect for Real Self & Teaching Profession: स्वतःबद्दल आणि आपल्या शिक्षण व्यवसायाबद्दल आदर बाळगणारा.

आदर्श शिक्षकाचे ध्येय आणि वर्तणूक:

 * शिक्षकाने केवळ पोटापाण्यासाठी नोकरी न करता, विद्यार्थ्यांना सतत प्रेरित करावे.

 * 'दिसामाजी काहीतरी लिहीत जावे, प्रसंगी अखंडित वाचीत जावे' या उक्तीप्रमाणे स्वतःला अद्ययावत ठेवावे.

 * आपल्या विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व बहुआयामी बनवण्याचे ध्येय ठेवावे.

 * शैक्षणिक क्षेत्रातील नवीन बदल आणि विचार समजून घेऊन त्यांचा दैनंदिन अध्यापनात वापर करावा.

 * वेळेचे प्रभावी व्यवस्थापन करावे आणि सर्व कामे वेळेच्या वेळी पूर्ण करावीत.

 * आपला दृष्टिकोन सकारात्मक, होकारात्मक आणि रचनात्मक ठेवावा.

 * विद्यार्थ्यांशी त्यांच्या आवडत्या भाषेत सुसंवाद साधावा आणि विषय त्यांच्या अंतःकरणावर बिंबवावा.

 * विद्यार्थ्यांच्या चुकांची जाहीर चर्चा न करता, त्यांच्या गुणांची आणि चांगल्या गोष्टींची इतरांसमोर प्रशंसा करावी.

प्रकरण ७: परीक्षेत यश मिळणारच!

या प्रकरणात परीक्षेचे नियोजन, परीक्षेची पूर्वतयारी आणि प्रत्यक्ष परीक्षा देताना कोणती काळजी घ्यावी, याबद्दल अत्यंत उपयुक्त मार्गदर्शन केले आहे.

परीक्षा का घेतात आणि तिचे नियोजन

शिक्षण प्रक्रियेत विद्यार्थ्याने किती ज्ञान मिळवले आहे, याचे मूल्यमापन करण्यासाठी लेखी, तोंडी आणि प्रात्यक्षिक परीक्षा घेतल्या जातात. एखाद्या अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेतल्याबरोबरच त्याच्या परीक्षेबद्दल विचार करणे महत्त्वाचे आहे.

परीक्षेआधी याचा विचार करा:

वर्षाच्या सुरुवातीलाच विद्यार्थ्यांनी खालील प्रश्नांची उत्तरे शोधून परीक्षेचे तंत्र आणि नियोजन करावे:

 * प्रत्येक विषयाचा अभ्यासक्रम काय आहे?

 * पाठ्यपुस्तके कोणती आणि किती आहेत?

 * वर्षभरात घटक चाचणी, सहामाही, वार्षिक अशा किती परीक्षा होणार आहेत?

 * प्रत्येक परीक्षेचे गुण किती आहेत आणि अंतिम निकालात त्यांचा विचार होणार आहे का?

 * प्रश्नपत्रिकेचे स्वरूप कसे असेल (लघु उत्तरी, दीर्घ उत्तरी, वस्तुनिष्ठ)?

 * परीक्षेचा कालावधी किती तासांचा असेल आणि प्रत्येक प्रश्नाला अंदाजे किती वेळ मिळेल?

 * मागील वर्षांच्या प्रश्नपत्रिका उपलब्ध आहेत का?

परीक्षा नियोजनाचे फायदे:

नियोजन केल्यामुळे मनातील अनिश्चितता आणि भीती दूर होते. ऐन परीक्षेच्या वेळी तणाव येत नाही आणि अभ्यास अधिक हेतुपूर्ण होतो.

परीक्षेच्या दृष्टीने अभ्यास करताना

परीक्षेत यशस्वी होणे हे एक तंत्र, कला आणि शास्त्र आहे. हे कौशल्य आत्मविश्वासाने आणि योग्य मार्गदर्शनाने विकसित करायला हवे.

वर्षभराची पूर्वतयारी:

 * नियोजन आणि वेळापत्रक: अभ्यासाचे वार्षिक, मासिक आणि दैनंदिन वेळापत्रक तयार करून त्याचे काटेकोर पालन करावे.

 * सर्व विषयांना समान न्याय: उच्च गुणवत्तेसाठी सर्वच विषयांचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे. जे विषय आवडत नाहीत, ते जाणीवपूर्वक आवडून घ्यायला शिकावे, कारण त्यांची परीक्षा देणे बंधनकारक असते.

 * अभ्यासाचा कालावधी: दररोज नियमितपणे किमान ८ तास अभ्यास करावा. परीक्षेच्या महिनाभर आधी हा वेळ १२-१४ तासांपर्यंत वाढवावा.

 * सुट्टीच्या काळातील विशेष अभ्यास: सुट्ट्यांमध्ये प्रश्नपत्रिका सोडवणे, उजळणी करणे किंवा अवघड विषयांचा सखोल अभ्यास करणे यांसारख्या गोष्टी कराव्यात.

परीक्षेची रंगीत तालीम (Mock Exams)

 * प्रश्नपत्रिका सोडवण्याचा सराव: परीक्षेच्या वातावरणाची सवय होण्यासाठी आणि वेळेचे नियोजन जमण्यासाठी, घरातच परीक्षेच्या वेळेत घड्याळ लावून प्रश्नपत्रिका सोडवण्याचा सराव करावा. प्रत्येक विषयाच्या किमान १०-१५ सराव प्रश्नपत्रिका सोडवाव्यात.

 * स्वतःचे मूल्यमापन: सोडवलेल्या उत्तरपत्रिका स्वतः तपासाव्यात किंवा शिक्षकांकडून तपासून घ्याव्यात. आपल्या चुका कुठे आणि का झाल्या, हे समजून घेऊन त्या सुधाराव्यात. यामुळे प्रत्येक सराव परीक्षेगणिक गुणवत्तेत वाढ होत जाते.

 परीक्षा ताणतणाव व उपाय

या प्रकरणात परीक्षेमुळे येणारा ताण (Exam Stress), त्याची कारणे, परिणाम आणि त्यावर मात करण्याचे उपाय यावर सविस्तर चर्चा केली आहे.

परीक्षेचे टेंशन म्हणजे काय?

आजच्या स्पर्धेच्या युगात दहावी, बारावी आणि व्यावसायिक अभ्यासक्रमांच्या परीक्षांना जीवनात अत्यंत महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या परीक्षांमधील यश-अपयशावर विद्यार्थ्यांचे भवितव्य अवलंबून असल्याची भावना निर्माण झाल्याने, विद्यार्थी आणि पालक दोघांवरही प्रचंड ताण येतो.

तणावाची कारणे:

 * वाढत्या आणि अवास्तव अपेक्षा: विद्यार्थ्यांच्या स्वतःकडून, पालकांच्या पाल्याकडून, नातेवाईक आणि समाजाच्या अपेक्षा खूप वाढल्या आहेत. जेव्हा अपेक्षा क्षमतेपेक्षा जास्त होतात, तेव्हा तणाव निर्माण होतो.

 * अभ्यासाकडे दुर्लक्ष: जे विद्यार्थी वर्षभर अभ्यास न करता मजा-मस्ती करतात, त्यांना परीक्षेच्या वेळी नापास होण्याची भीती वाटते.

 * अतिचिंता: जे विद्यार्थी वर्षभर प्रामाणिकपणे अभ्यास करतात, त्यांनाही चांगले गुण मिळवण्याची किंवा गुणवत्ता यादीत येण्याची चिंता लागलेली असते.

 * नकारात्मक विचार आणि कमी आत्मविश्वास: काही विद्यार्थ्यांना उत्तर माहीत असूनही, ते बरोबर आहे की नाही, या भीतीमुळे परीक्षेत लिहिता येत नाही.

 * अनोळखी वातावरणाची भीती: काही विद्यार्थी नवीन परीक्षा केंद्र, अनोळखी वातावरण यामुळे घाबरतात आणि गोंधळून जातात.

 * पालकांचा दबाव: काही पालक परीक्षेच्या काळात मुलांवर पहारेकऱ्याप्रमाणे लक्ष ठेवतात, ज्यामुळे मुलांवर दबाव येतो.

 * चुकीच्या सवयी: आळस, नियोजनाचा अभाव, व्यायामाचा अभाव आणि अयोग्य आहार यांसारख्या सवयींमुळेही तणाव वाढतो.

 * चुकीची तुलना: पालक आपल्या पाल्याची तुलना इतर यशस्वी मुलांशी करतात, ज्यामुळे मुलांमध्ये न्यूनगंड निर्माण होतो.

परीक्षा तणावाचे परिणाम

परीक्षेच्या अवाजवी ताणामुळे विद्यार्थ्यांवर गंभीर शारीरिक आणि मानसिक परिणाम होतात.

 * मानसिक परिणाम: निरीक्षणशक्ती, आकलनशक्ती, विचारशक्ती आणि आत्मविश्वास कमी होतो. चिडचिडेपणा वाढतो, कंटाळा येतो आणि उमेद नाहीशी होते.

 * शारीरिक परिणाम: रात्रीची जागरणे, अपुरे जेवण आणि चहा-कॉफीसारख्या उत्तेजक पेयांमुळे अशक्तपणा येतो, डोके दुखू लागते, ॲसिडिटी वाढते आणि दिवसा झोप येऊ लागते.

 * गंभीर लक्षणे: परीक्षा जवळ आल्यावर काही विद्यार्थ्यांच्या छातीत धडधडते, सर्वांगाला घाम फुटतो, पोटात गोळा येतो, भूक आणि झोप कमी होते.

अध्ययनाच्या तणावावरील उपाय

परीक्षेचा ताण कमी करण्यासाठी लेखक काही महत्त्वाचे उपाय सांगतात.

 * परीक्षेचा बाऊ करू नका: विद्यार्थ्यांनी आणि पालकांनी हे लक्षात घ्यावे की, कोणतीही परीक्षा जीवनापेक्षा मोठी नाही. जीवन अनमोल आहे आणि परीक्षेतील यश-अपयश हा त्याचा एक छोटा भाग आहे.

 * आत्मपरीक्षण करा: परीक्षेत अपयश आल्यास किंवा कमी गुण मिळाल्यास खचून न जाता, आत्मपरीक्षण करावे. आपल्या चुका शोधाव्या, त्या सुधाराव्यात आणि नव्या उमेदीने पुन्हा अभ्यासाला लागावे.

 * अंधश्रद्धा टाळा: परीक्षेच्या भीतीपोटी देवांना नवस बोलणे, ज्योतिषाकडे जाणे किंवा तावीत-दोरे वापरणे यांसारख्या अंधश्रद्धांवर अवलंबून राहू नका. त्याऐवजी स्वतःच्या अभ्यासावर आणि नियोजनावर विश्वास ठेवा.

 * सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवा: चिंतेमुळे निर्माण होणाऱ्या अस्वस्थतेत वेळ वाया घालवण्यापेक्षा, नकारात्मक विचार काढून टाकून अभ्यासाला सुरुवात करावी.

 * वास्तव स्वीकारा: जगातील अनेक यशस्वी व्यक्ती या शालेय परीक्षांमध्ये सर्वसामान्य कामगिरी करणाऱ्या होत्या, पण त्यांनी जीवनात मोठे कर्तृत्व गाजवले. त्यामुळे केवळ परीक्षेतील गुणांवरून स्वतःचे मूल्यमापन करू नका.