'राधेय' - रणजित देसाई: एक स्वैर सारांश

रणजित देसाई लिखित 'राधेय' ही कादंबरी महाभारतातील सर्वात गुंतागुंतीच्या आणि तितक्याच तेजस्वी व्यक्तिरेखांपैकी एक असलेल्या कर्णाच्या जीवनावर आधारित एक भावनिक आणि मानसशास्त्रीय प्रवास आहे. ही कादंबरी केवळ कर्णाच्या पराक्रमाची गाथा नाही, तर त्याच्या जन्मापासून मृत्यूपर्यंतच्या प्रवासात त्याला सामोरे जावे लागलेले अपमान, अवहेलना, त्याचे मैत्रीचे नाते, त्याचे दातृत्व आणि त्याच्या मनातील द्वंद्व यांचे अत्यंत प्रभावी चित्रण करते.

कादंबरीची सुरुवात महाभारताच्या युद्धाच्या समाप्तीनंतरच्या दृश्याने होते. कुरुक्षेत्राची विशाल रणभूमी आता उदास आणि उजाड झाली आहे. घनघोर संग्रामानंतर, विजयी पांडव आणि पराभूत कौरव, दोघेही शोकमग्न आहेत. युधिष्ठिर गंगेच्या प्रवाहात उभे राहून धारातीर्थी पडलेल्या सर्व वीरांना तिलांजली देत आहेत. जेव्हा त्याला वाटते की सर्व वीरांना तिलांजली देऊन झाली आहे, तेव्हा तो विचारतो, "विस्मरणानं कोणी वीर राहिलाय् का?".

या प्रश्नाने राजमाता कुंतीच्या मनात भावनांचा कल्लोळ उसळतो. ती कृष्णाकडे आशेने पाहते आणि कृष्णालाच तिलांजलीसाठी राहिलेल्या वीराचे नाव घेण्यास सुचवते. कृष्णाच्या सांगण्यावरून युधिष्ठिर थांबतो. कृष्ण त्याला सांगतो की अजून एका वीराला तिलांजली द्यायची बाकी आहे - महारथी कर्ण. युधिष्ठिर संतापाने हे नाकारतो, कर्णाला आपला शत्रू मानून तिलांजली देण्यास नकार देतो. तेव्हा कृष्ण एक धक्कादायक सत्य उघड करतो: "महारथी कर्ण तुझा ज्येष्ठ भ्राता आहे. तो राधेय नाही. कौंतेय आहे.".

हे सत्य ऐकून युधिष्ठिरासह सर्व पांडवांना प्रचंड धक्का बसतो. युधिष्ठिर कर्णाला तिलांजली देतो आणि गंगेच्या पाण्यातच कोसळतो. अर्जुनाच्या मनाचे बांध फुटतात आणि तो कृष्णावर भयंकररित्या संतापतो. ज्या भावाच्या वधासाठी आपण आयुष्यभर आसुसलो होतो, तो आपलाच ज्येष्ठ बंधू होता आणि हे सत्य कृष्णाने लपवून ठेवले, या विचाराने तो कृष्णाला या "कलंकीत राज्यासाठी" केलेल्या पापाचा धनी ठरवतो. द्रौपदी आणि कुंती स्तब्ध होतात आणि कृष्ण एकटाच त्या शांत गंगातटावर उभा राहतो. या अत्यंत प्रभावी आणि दुःखद दृश्यातून कादंबरी कर्णाच्या भूतकाळातील प्रवासाला सुरुवात करते.

अध्याय १: कृष्णासोबतची अविस्मरणीय भेट

कादंबरीचा मुख्य भाग कर्णाच्या दैनंदिन जीवनातील एका प्रसंगाने सुरू होतो. कर्ण गंगेच्या पात्रात उभा राहून आपली नित्य सूर्योपासना पूर्ण करत आहे. त्याची उपासना पूर्ण झाल्यावर, तो 'कोणी याचक आहे?' अशी हाक देतो, कारण कोणत्याही याचकाला विन्मुख न पाठवण्याचा त्याचा नियम असतो. त्या दिवशी त्याला एका अनपेक्षित व्यक्तीची भेट घडते. नदीकिनारी एक सुवर्णरथ उभा असतो, ज्यावर गरुडाचे चिन्ह असलेला ध्वज असतो. तो रथ असतो द्वारकाधीश श्रीकृष्णाचा.

कृष्णाला पाहताच कर्ण भारावून जातो. कृष्णाचे सावळं, मोहक रूप, त्याचे स्मित आणि दैवी भाव पाहून साक्षात परमेश्वरच पृथ्वीतलावर अवतरल्याचा भास कर्णाला होतो. कृष्ण त्याला प्रेमाने आलिंगन देतो आणि त्यांच्यात संवाद सुरू होतो. कर्ण आपल्या जन्माच्या रहस्याबद्दलची व्यथा कृष्णाजवळ मांडतो. जन्मजात कवचकुंडलं असूनही, कोणत्यातरी अज्ञात मातेने आपल्याला नदीच्या प्रवाहात सोडून दिले, याचे दुःख तो व्यक्त करतो. कृष्ण त्याला स्वतःच्या जन्माचे उदाहरण देऊन सांत्वन करतो आणि सांगतो की मातृवियोग दोघांच्याही भाळी सारखाच लिहिलेला आहे.

कृष्ण कर्णाच्या चंपानगरीतील प्रासादात येतो. तिथे त्याची भेट कर्णाची पत्नी वृषाली आणि लहान मुलगा वृषसेन यांच्याशी होते. कर्ण कृष्णाला आपली दत्तक पालक, अधिरथ आणि राधा, यांच्याबद्दल आणि आपल्या इतर दोन मुलांबद्दल सांगतो. त्या रात्री कृष्ण आणि कर्णात 'तपश्चर्ये'वर एक सखोल चर्चा होते. कृष्ण रावणाचे उदाहरण देऊन सांगतो की, तपश्चर्येने मिळवलेले बळ एका क्षुद्र मोहामुळे कसे नष्ट होते. दुसऱ्या दिवशी पहाटे, वृषसेनाच्या हट्टामुळे कृष्ण बासरी वाजवतो. त्या बासरीच्या सुरांनी कर्ण आणि वृषाली मंत्रमुग्ध होतात. कृष्ण बासरीला मानवी जीवनाची उपमा देतो आणि सांगतो की या देहाच्या बासरीत हळुवार मनाची फुंकर घातली की व्यथासुद्धा नादमुग्ध बनून जातात.

अध्याय २: कौशल्य, मैत्री आणि आठवणी

कृष्ण कर्णाला त्याचा मुलगा वृषसेन याला धनुर्विद्या शिकवताना पाहतो. यावेळी कर्ण आपल्या मनातील जुनी खंत व्यक्त करतो. तो सांगतो की केवळ 'सूतपुत्र' असल्याच्या कारणावरून गुरु द्रोणाचार्यांनी त्याला ब्रह्मास्त्र शिकवण्यास नकार दिला होता. तो स्वतःच्या कौशल्याची प्रचिती म्हणून एका वेताच्या मोराच्या डोळ्याचा अचूक वेध घेऊन दाखवतो. तो सांगतो की, हे ज्ञान मिळवण्यासाठी त्याला गुरु परशुरामांकडे ब्राह्मण असल्याचे खोटे सांगावे लागले, ज्यामुळे त्याला दोन भयंकर शाप मिळाले.

कृष्ण त्याला आठवण करून देतो की, द्रोणांनी नाकारले तरी दुर्योधनाच्या मैत्रीने त्याला सर्वात मोठ्या अपमानाच्या क्षणी वाचवले आणि अंग देशाचे राज्य दिले. कर्ण अभिमानाने सांगतो की ते राज्य त्याने केवळ दानात स्वीकारले नाही, तर चित्रगंदेच्या स्वयंवरात दुर्योधनाला मदत करून आणि जरासंधाला मल्ल युद्धात हरवून स्वतःच्या पराक्रमाने मिळवले आहे. कर्ण कृष्णाला आपले बालपणीचे घर दाखवतो, जिथे त्याचे वडील अधिरथ यांनी त्याच्यासाठी एक लहान रथ बनवला होता, जो तो आश्रमातून परत येईपर्यंत त्याच्यासाठी लहान झाला होता. ती आठवण कर्णाच्या मनात घर करून राहिलेली असते.

द्रौपदीच्या स्वयंवराचा विषय निघताच कर्ण तिथे जाण्यास नकार देतो. तो म्हणतो की तो वृषालीसोबत आपल्या जीवनात तृप्त आहे आणि त्याला आता स्वयंवराची गरज नाही. कृष्णाच्या जाण्याची वेळ येते. तो कर्णाला आठवण म्हणून एक निळा रेशमी शेला भेट देतो. कृष्णाच्या जाण्याने कर्ण भावुक होतो आणि त्याला वाटते की कृष्णाच्या भेटीचा आनंद त्याच्या सूर्यदेवतेसारखाच त्याचे जीवन उजळून गेला आहे.

अध्याय ३ ते ५: द्रौपदी स्वयंवर आणि अपमान

दुर्योधन कर्णाला भेटायला चंपानगरीत येतो आणि त्याला द्रौपदीच्या स्वयंवराला येण्याचा आग्रह करतो. कर्ण सुरुवातीला नकार देतो, पण जेव्हा दुर्योधन कौरव कुळाच्या प्रतिष्ठेचा प्रश्न निर्माण करतो आणि द्रौपदीच्या वडिलांनी, द्रुपदाने, लावलेला 'मत्स्यभेदाचा' पण पूर्ण करण्याचे सामर्थ्य फक्त तुझ्यातच आहे असे सांगून त्याला उद्युक्त करतो, तेव्हा कर्ण तयार होतो.

द्रौपदीच्या स्वयंवरासाठी भव्य मंडप उभारलेला असतो. तिथे जमलेल्या सर्व राजांमध्ये कर्ण आपल्या तेजाने उठून दिसत असतो. द्रौपदीचे सौंदर्य अलौकिक असते; साक्षात दुर्गाच मानवी रूपात अवतरल्याचा भास होत असतो. अनेक राजे पण पूर्ण करण्यात अयशस्वी ठरतात. तेव्हा कर्ण पुढे येतो आणि सहजपणे ते महाधनुष्य उचलून त्याला प्रत्यंचा लावतो. तो पाण्यातील प्रतिबिंबात पाहून मत्स्ययंत्राचा वेध घेणार, इतक्यात द्रौपदीचा कठोर आवाज घुमतो, "मी सूतपुत्राला वरणार नाही.".

या घोषणेने संपूर्ण सभा स्तब्ध होते. कर्णाच्या आयुष्यातील हा सर्वात मोठा अपमान असतो. त्याचा संताप अनावर होतो, पण तो केवळ एक विकट हास्य करतो, हातातले धनुष्य फेकून देतो आणि दुर्योधनासह स्वयंवरातून बाहेर पडतो.

अध्याय ६ ते ११: परिणामांचे चक्र

स्वयंवरातील अपमानानंतर कर्ण घरी परततो. त्याची पत्नी वृषाली संतापते आणि त्याला त्या अपमानाचा बदला घेण्यास सांगते. पण कर्ण तिला समजावतो की, जी स्त्री पराक्रमापेक्षा कुळाला अधिक महत्त्व देते, ती त्याच्यासाठी पात्र नाही. त्या रात्री कर्ण मद्यपान करून आपल्या मनातील दुःख आणि जातीव्यवस्थेवरील चीड व्यक्त करतो.

काही दिवसांनी बातमी येते की पांडव जिवंत असून, अर्जुनाने तो पण जिंकला आहे आणि द्रौपदीने पाचही पांडवांशी विवाह केला आहे. पांडवांनी इंद्रप्रस्थ नगरी वसवली असून, ते राजसूय यज्ञाची तयारी करत आहेत. यज्ञाचा भाग म्हणून पांडव सर्व राजांकडून कर गोळा करत असतात आणि भीम अंग देशावर चालून येतो. कर्ण युद्धाच्या तयारीत असतानाच, भीष्मांकडून अश्वत्थामा निरोप घेऊन येतो की पांडवांना विरोध न करता त्यांना करभार द्यावा. भीमाच्या आगमनाने आणि त्याच्या अपमानकारक वागणुकीने कर्ण दुःखी होतो. या छोट्याशा संघर्षात चक्रधराच्या मुलाचा, कौस्तुभचा, मृत्यू होतो. त्याची पत्नी अवंती कर्णाला जाब विचारते, ज्यामुळे कर्ण आणखीनच व्यथित होतो.

यानंतर कर्ण हस्तिनापूरला जातो आणि दुर्योधनाच्या मनात पांडवांबद्दल असलेली ईर्ष्या आणि द्वेष पाहतो. पांडवांच्या राजसूय यज्ञात कौरवांचा झालेला अपमान आणि विशेषतः द्रौपदीने केलेला कर्णाचा पुन्हा एकदा झालेला अपमान ("याचकानं दात्याकडे पाहू नये") त्याच्या मनावर खोलवर परिणाम करतो.

अध्याय १५ ते २४: द्यूत आणि वस्त्राsहरण

पांडवांच्या वैभवाने जळफळणाऱ्या दुर्योधनाला शकुनी द्यूत खेळण्याचा (जुगार) सल्ला देतो. कर्ण सुरुवातीला या अनीतीच्या मार्गाला विरोध करतो, पण दुर्योधनाच्या भावनिक आग्रहापुढे तो नमतो. हस्तिनापुरात भव्य द्यूतगृहाचे आयोजन केले जाते. युधिष्ठिर द्यूताच्या व्यसनामुळे शकुनीच्या कपटाचा बळी ठरतो आणि आपले राज्य, संपत्ती, भाऊ आणि स्वतःलाही हरवून बसतो. शेवटी, शकुनीच्या चिथावणीमुळे तो द्रौपदीलाही पणाला लावतो आणि हरतो.

यानंतर कौरव सभेत इतिहासातील सर्वात घृणास्पद घटना घडते. दुःशासन द्रौपदीला केस धरून फरफटत सभेत आणतो. तिचे पती मान खाली घालून बसलेले असतात. कर्ण, जो द्रौपदीच्या पूर्वीच्या अपमानामुळे संतप्त असतो, सूडभावनेने द्रौपदीला विवस्त्र करण्याची आज्ञा देतो. यावर भीष्म संतापून सभेचा त्याग करतात. ऐनवेळी कृष्णाचे आगमन होते आणि तो आपल्या दैवी शक्तीने द्रौपदीची लाज राखतो. कृष्ण आपल्या प्रभावी भाषणाने भीष्म, द्रोण आणि धृतराष्ट्रासह संपूर्ण सभेला लज्जित करतो. भयभीत झालेला धृतराष्ट्र द्रौपदीला वर मागायला सांगतो आणि पांडवांना त्यांच्या राज्यासह मुक्त करतो. पण दुर्योधन पुन्हा एकदा युधिष्ठिराला द्यूतासाठी बोलावतो आणि यावेळेस पांडव हरून १२ वर्षांचा वनवास आणि १ वर्षाचा अज्ञातवास स्वीकारतात.

अध्याय २५ ते ३३: युद्धाची तयारी आणि दैवी हस्तक्षेप

पांडवांच्या वनवासाच्या काळात दुर्योधन आणि कर्ण युद्धाची तयारी सुरू करतात. घोषयात्रेच्या वेळी गंधर्वांकडून दुर्योधन कैद होतो आणि अर्जुन त्याची सुटका करतो. या घटनेत रणांगणातून माघार घेतल्यामुळे कर्णावर टीकेची झोड उठते. आपला सन्मान परत मिळवण्यासाठी कर्ण 'दिग्विजय' यात्रा करतो. तो अनेक राज्ये जिंकून दुर्योधनाच्या साम्राज्यात भर घालतो आणि त्याला 'वैष्णव यज्ञ' करण्यास सक्षम करतो.

युद्धाची वेळ जवळ येते. कर्णाच्या आयुष्यात दोन महत्त्वपूर्ण दैवी घटना घडतात. त्याचे वडील, सूर्यदेव, त्याला स्वप्नात दर्शन देऊन इंद्राला आपली कवचकुंडले दान न करण्याचा सल्ला देतात, कारण इंद्राला अर्जुनाची चिंता असते. पण कर्ण आपल्या दातृत्वाच्या वचनाला जागून इंद्राला कवचकुंडले दान करतो. मात्र सूर्यदेवाच्या सल्ल्यानुसार, तो इंद्राकडून 'वासवी शक्ती' नावाचे अमोघ अस्त्र मिळवतो, जे तो फक्त एकदाच वापरू शकत होता.

अध्याय ३४ ते ५१: महायुद्धाचे विनाशपर्व आणि नात्यांची उकल

महायुद्धाला सुरुवात होते. भीष्मांच्या नेतृत्वाखाली युद्ध सुरू होते, पण कर्ण भीष्मांशी झालेल्या वादामुळे ते असेपर्यंत युद्धात भाग न घेण्याची प्रतिज्ञा करतो. दहाव्या दिवशी भीष्म शरपंजरी पडतात. त्यानंतर द्रोणाचार्य सेनापती बनतात. द्रोणांच्या सेनापतित्वाखाली युद्ध चालू असताना, त्यांच्या चक्रव्यूहात अर्जुनाचा पुत्र अभिमन्यू शिरतो. कर्ण अभिमन्यूला नि:शस्त्र करण्यात भूमिका बजावतो आणि त्याचा दुर्दैवी अंत होतो. यानंतर अर्जुनाच्या प्रतिज्ञेमुळे जयद्रथाचा वध होतो. भीमाचा पुत्र घटोत्कच कौरव सैन्यात हाहाकार माजवतो, तेव्हा दुर्योधनाच्या आग्रहामुळे कर्णाला आपली 'वासवी शक्ती' त्याच्यावर वापरावी लागते, ज्यामुळे ती शक्ती अर्जुनासाठी निरुपयोगी ठरते. द्रोणाचार्यांचा वधही युधिष्ठिराच्या अर्धसत्य बोलण्याने आणि धृष्टद्युम्नाच्या क्रूरतेने होतो.

द्रोणाचार्यांच्या मृत्यूनंतर कर्ण कौरवसेनेचा सेनापती बनतो. या काळात त्याच्या आयुष्यातील सर्वात मोठे रहस्य उलगडते. त्याची आई, कुंती, त्याला गंगेच्या काठी भेटते. ती त्याला त्याच्या जन्माचे रहस्य सांगते आणि पांडवांच्या पक्षात येण्याची विनंती करते. कर्ण दुर्योधनाशी असलेल्या मैत्रीच्या ऋणामुळे तिची विनंती नाकारतो, पण तिला वचन देतो की तो अर्जुनाव्यतिरिक्त इतर कोणत्याही पांडवाची हत्या करणार नाही, जेणेकरून तिचे पाच पुत्र जिवंत राहतील. युद्धात तो नकुल आणि युधिष्ठिर यांना हरवूनही जीवदान देतो आणि आपले वचन पाळतो.

युद्धाच्या सतराव्या दिवशी, अर्जुनाच्या हातून कर्णाचा पुत्र वृषसेन मारला जातो. मुलाच्या मृत्यूने कर्ण सूडाच्या भावनेने पेटून उठतो आणि त्याचा आणि अर्जुनाचा अंतिम सामना सुरू होतो.

अध्याय ५२ ते ५७: राधेयाचा अस्त

कर्ण आणि अर्जुनाचे घनघोर युद्ध सुरू होते. कर्णाचा सारथी मद्रराज शल्य असतो, जो सतत त्याला हिणवून त्याचे मनोधैर्य खच्ची करण्याचा प्रयत्न करत असतो. तरीही कर्ण आपल्या पराक्रमाने अर्जुनाला अनेकदा हरवतो. एका क्षणी तो अर्जुनाला मूर्च्छितही करतो, पण कुंतीला दिलेल्या वचनाची आठवण झाल्याने तो अंतिम प्रहार करत नाही.

युद्धाच्या निर्णायक क्षणी, गुरु परशुरामांच्या शापामुळे कर्णाच्या रथाचे चाक जमिनीत रुतते. तो धर्माचे नाव घेऊन अर्जुनाला थांबण्याची विनंती करतो. पण कृष्ण त्याला द्रौपदी वस्त्रहरणाच्या प्रसंगाची आठवण करून देतो आणि अर्जुनाला बाण सोडण्यास सांगतो. निःशस्त्र अवस्थेत रथाचे चाक काढण्याचा प्रयत्न करत असतानाच, अर्जुनाचा बाण कर्णाच्या कंठात घुसतो आणि तो धारातीर्थी पडतो.

मृत्यूशय्येवर असताना दुर्योधन त्याच्याजवळ येतो. कर्णाच्या मृत्यूने दुर्योधन पूर्णपणे खचून जातो. आपल्या अंतिम क्षणीही कर्ण दुर्योधनाला धीर देतो आणि आपल्या मैत्रीचे ऋण फेडतो. त्याचा उघडा तळहात, जणू काही शेवटचे दान देत आहे, अशा अवस्थेत त्याचा प्राण जातो आणि महाभारतातील एका तेजस्वी पण दुर्दैवी योद्ध्याचा अस्त होतो.

'राधेय' ही केवळ एका योद्ध्याची कथा नाही, तर ती नियती, मैत्री, वचनबद्धता आणि मानवी भावनांच्या गुंतागुंतीची एक प्रभावी गाथा आहे, जी वाचकाच्या मनावर कायमची कोरली जाते.

रणजित देसाई यांची 'राधेय' ही कादंबरी केवळ महाभारतातील एका पात्राचे चरित्रचित्रण नाही, तर ते मानवी अस्तित्वाच्या मूलभूत प्रश्नांना हात घालणारे एक कालसुसंगत तात्विक विवेचन आहे. जरी या कादंबरीची पार्श्वभूमी पौराणिक असली तरी, कर्ण या व्यक्तिरेखेच्या माध्यमातून लेखक जे नैतिक आणि सामाजिक द्वंद्व उभे करतात, ते आजच्या आधुनिक जगातही तितकेच समर्पक आणि विचार करायला लावणारे आहे.

जन्म विरुद्ध कर्तृत्व: एक चिरंतन संघर्ष

'राधेय'चे सर्वात मोठे तात्विक योगदान म्हणजे जन्म विरुद्ध कर्तृत्व या सनातन संघर्षाचे सखोल चित्रण. कर्ण हा जन्माने 'कौंतेय' आणि सूर्यपुत्र असूनही, त्याचे संगोपन सूतपुत्र म्हणून झाल्यामुळे समाज त्याला 'राधेय' म्हणूनच ओळखतो. त्याच्याकडे अफाट शौर्य, अतुलनीय दानशूरता आणि तेजस्वी व्यक्तिमत्व असूनही, प्रत्येक पावलावर त्याला त्याच्या 'हीन' मानल्या गेलेल्या कुळामुळे अपमानित व्हावे लागते. द्रोणाचार्यांनी त्याला ब्रह्मास्त्र शिकवण्यास नकार देणे, द्रौपदीने स्वयंवरात त्याचा अपमान करणे, आणि भीष्मांनी त्याला 'अतिथी' मानण्यास नकार देणे, या सर्व घटना त्याच्या कर्तृत्वावर जन्माने मिळवलेल्या सामाजिक ओळखीने कशी मात केली, हेच दर्शवतात.

आजच्या जगात, जिथे आपण गुणवत्तेला (Meritocracy) महत्त्व देण्याचा दावा करतो, तिथेही ही समस्या तितकीच जिवंत आहे. आजही जात, धर्म, सामाजिक आणि आर्थिक पार्श्वभूमी, घराणेशाही (Nepotism) यांसारख्या गोष्टी व्यक्तीच्या संधी आणि प्रगतीमध्ये अडथळा आणतात. कर्णाची ही शोकांतिका आपल्याला हा प्रश्न विचारायला भाग पाडते की, समाज म्हणून आपण खरोखरच व्यक्तीच्या कर्तृत्वाला महत्त्व देतो की त्याच्या जन्माने मिळालेल्या ओळखीला? 'राधेय' हे वास्तव आपल्याला अत्यंत प्रभावीपणे दाखवते आणि म्हणूनच ते आजही कालसुसंगत ठरते.

निष्ठेचे द्वंद्व: व्यक्ती की तत्त्व?

कादंबरी दुसरा महत्त्वाचा तात्विक प्रश्न उपस्थित करते तो म्हणजे निष्ठेचे स्वरूप. कर्णाची दुर्योधनाप्रती असलेली निष्ठा अविचल आहे. दुर्योधन अधर्माच्या बाजूने उभा आहे, हे माहीत असूनही कर्ण त्याला सोडत नाही. कारण ज्या समाजाने कर्णाला सतत नाकारले, त्या समाजात दुर्योधनाने त्याला सन्मान, ओळख आणि मैत्री दिली. इथे प्रश्न निर्माण होतो की, खरा धर्म कोणता? तत्त्वांसाठी (पांडवांची बाजू, जी धर्माची मानली जाते) उभे राहणे की ज्या व्यक्तीने आपल्याला आधार दिला, त्या व्यक्तीशी (दुर्योधन) प्रामाणिक राहणे?

हे द्वंद्व आजच्या काळातही राजकीय, सामाजिक आणि अगदी व्यावसायिक जीवनातही दिसते. अनेकदा व्यक्ती-निष्ठा आणि तत्त्व-निष्ठा यांच्यात संघर्ष निर्माण होतो. 'माझा मित्र चुकीचा असला तरी तो माझा मित्र आहे' ही भावना कर्णाच्या निष्ठेचे मूळ आहे. 'राधेय' आपल्याला शिकवते की निष्ठा ही सरळ-सोपी गोष्ट नाही, तर ती अत्यंत गुंतागुंतीची आणि अनेकदा नैतिकदृष्ट्या आव्हानात्मक असते.

वंचितांचे मानसशास्त्र आणि सूडाची भावना

कर्ण हा महाभारतातील सर्वात मोठा 'वंचित' (Marginalized) आहे. सततच्या अवहेलनेमुळे त्याच्या मनात एक प्रकारचा न्यूनगंड आणि समाजाबद्दल प्रचंड चीड निर्माण होते. द्रौपदी वस्त्रहरणासारख्या प्रसंगी त्याचे क्रूर वागणे हे केवळ त्याच्या दुष्टपणाचे लक्षण नाही, तर ते त्याच्यावर झालेल्या अन्यायाच्या प्रतिक्रियेचे, म्हणजेच 'वंचितांच्या मानसशास्त्रा'चे प्रतिबिंब आहे. ज्या द्रौपदीने भर सभेत त्याचा अपमान केला होता, त्याच द्रौपदीला असहाय्य पाहून त्याच्या मनातील सूडाची भावना उफाळून येते.

आजही समाजात जेव्हा एखाद्या विशिष्ट गटाला किंवा वर्गाला सतत अन्याय आणि अपमानाला सामोरे जावे लागते, तेव्हा त्यांच्यात एक प्रकारची विद्रोही आणि विध्वंसक वृत्ती निर्माण होऊ शकते. 'राधेय' आपल्याला हेच सांगते की, सामाजिक अन्याय केवळ बाह्य परिस्थिती निर्माण करत नाही, तर तो व्यक्तीच्या मानसिकतेवरही खोलवर परिणाम करतो.आपल्यावर झालेल्या अन्यायाचे कारण दाखवून जर आपण चुकीचा मार्ग, अधर्माचा मार्ग निवडला तर शेवटी आपले शौर्य, कष्ट, बुद्धी याचा उपयोग अधर्मासाठी होतो. तिथे आपल्याला देवही सहकार्य करायला तयार होत नाही.शेवटी अधर्मा सोबत आपलाही नाश होतो. इथे कर्णाने दुष्ट दुर्योधनाची साथ फक्त मित्र, आपल्याला मदत करणारा म्हणूनच दिली. पण त्यातील दुर्योधनाचा स्वार्थ कर्ण कधीही ओळखू शकला नाही किंवा त्याने ओळखण्याचा प्रयत्न केला नाही. 

आजही अनेक लोकांना चांगल्याला चांगले आणि वाटायला वाईट म्हणण्याची ताकद नसते.

'राधेय' ही केवळ कर्णाची शोकांतिका नाही, तर ती मानवी अस्तित्वाच्या जटिलतेची कथा आहे. रणजित देसाईंनी कर्णाच्या माध्यमातून ओळख, सन्मान, निष्ठा, न्याय आणि नियती यांसारख्या वैश्विक प्रश्नांना स्पर्श केला आहे. ही कादंबरी आपल्याला आठवण करून देते की, युगे बदलली तरी माणसाच्या मनातील द्वंद्व आणि समाजाचे पूर्वग्रह कायम राहतात. म्हणूनच, 'राधेय' ही एक पौराणिक कादंबरी असूनही, ती एक उत्कृष्ट सामाजिक आणि तात्विक भाष्य म्हणून आजही वाचकांच्या मनाला भिडते आणि त्याला अंतर्मुख करते.