भाग पहिला: ययाति
कादंबरीची सुरुवात राजा ययातीच्या आत्मनिवेदनाने होते. तो आपल्या जीवनाची कहाणी सांगताना सुरुवातीला संभ्रमात आहे. तो म्हणतो की, ही केवळ एका राजाची प्रेमकथा नाही, यात अभिमान, अहंकार किंवा प्रदर्शन करण्यासारखे काहीही नाही.
बालपण आणि संस्कार:
ययाती आपल्या बालपणीच्या आठवणींना उजाळा देतो. त्याला फुलांचे आणि अग्नीचे प्रचंड आकर्षण होते. फुलांमधील सौंदर्य आणि अग्नीच्या ज्वालांमधील तेज त्याला आकर्षित करत असे. त्याचे वडील, राजा नहुष, त्याला एक शूर योद्धा बनवू इच्छित होते, ज्याने शंभर अश्वमेध यज्ञ करावेत आणि देवांचा पराभव करून आपल्या पूर्वजांची परंपरा पुढे चालवावी. याउलट, त्याची आई त्याला एक कवी बनलेले पाहू इच्छित होती.
त्याच्या बालमनावर एक खोल जखम झाली होती. त्याची आई, आपले सौंदर्य टिकवण्यासाठी, त्याला आपले दूध पाजत नसे; तर कलिका नावाच्या दासीने त्याला वाढवले होते. या घटनेमुळे त्याच्या मनात आईच्या प्रेमाबद्दल एक प्रकारची अढी निर्माण झाली होती. त्याला वाटले की, आईचे प्रेम स्वतःच्या सौंदर्यावर अधिक आहे.
यतीची आठवण आणि आईला दिलेले वचन:
एके रात्री आई त्याला त्याचा मोठा भाऊ 'यति' बद्दल सांगते, जो लहानपणीच विरक्त होऊन आणि संन्यासी बनून राजवाडा सोडून निघून गेला होता. आपल्या पहिल्या मुलाच्या विरहाने आई अत्यंत दुःखी होती. तिला भीती वाटत होती की, ययातिसुद्धा यतिप्रमाणेच आपल्याला सोडून जाईल. त्या रात्री ययातीने आपल्या आईला वचन दिले की, तो कधीही संन्यासी होणार नाही आणि तिला सोडून जाणार नाही. या वचनाने त्याच्या भावी जीवनाची दिशा ठरवली.
ययाती मोठा झाल्यावर सर्व प्रकारच्या विद्या आणि कलांमध्ये पारंगत झाला. मल्लविद्या, धनुर्विद्या आणि युद्धकला यांत तो निपुण झाला. त्याच्या मनात पराक्रमाची आणि शौर्याची आस निर्माण झाली. देव-दानवांच्या युद्धात भाग घेऊन कीर्ती मिळवण्याची त्याला तीव्र इच्छा होती. एके दिवशी नगरदेवतेच्या उत्सवात एका उन्मत्त घोड्याला काबूत आणण्याचे धाडस तो करतो. यात त्याचा मोठा अपघात होतो आणि तो आठ दिवस बेशुद्ध असतो.
या आजारपणात त्याची सेवा करणारी दासीची मुलगी 'अलका' त्याच्या जवळ येते. तिच्या सहवासात त्याला पहिल्यांदा स्त्री-स्पर्शातील एक वेगळा आणि उन्मादक अनुभव येतो. तिच्या ओठांचे घेतलेले चुंबन त्याच्या मनात एक अतृप्त सुखाची भावना निर्माण करते.
आजारातून बरा झाल्यावर ययाती अश्वमेध यज्ञासाठी भारतभर भ्रमंती करतो. या प्रवासात त्याला निसर्गाचे सौंदर्य आणि मानवी जीवनातील विविधता अनुभवता येते. याच प्रवासात, पूर्व आयावर्तातील एका घनदाट अरण्यात त्याची भेट त्याचा भाऊ 'यति' याच्याशी होते. यति एक हठयोगी बनलेला असतो. तो शरीराला आणि भोगाला मानवी दुःखाचे मूळ मानतो. तो ययातीला सांगतो की, त्यांचे वडील नहुष यांना ऋषींनी शाप दिला आहे की, 'नहुषाची मुले कधीही सुखी होणार नाहीत'. या शापामुळेच आपण राज्याचा त्याग केला, असे तो सांगतो आणि ययातीलाही सुखाच्या मागे न लागण्याचा सल्ला देतो.
ययाती राजधानीत परत येतो. त्याचे वडील, नहुष, मृत्यूशय्येवर असतात. मरणाच्या दारात त्यांना आपल्या पराक्रमाचा विसर पडलेला असतो आणि त्यांना मृत्यूची प्रचंड भीती वाटत असते. वडिलांच्या मृत्यूनंतर ययाती अत्यंत एकाकी होतो. त्याला मृत्यूची भीती वाटू लागते. या एकाकीपणातून आणि भीतीतून सुटका मिळवण्यासाठी तो 'मुकुलिका' नावाच्या दासीसोबत विलासात रमून जातो.
भाग दुसरा: देवयानी आणि शर्मिष्ठा - संघर्षाची सुरुवात
कादंबरीचा दुसरा भाग देवयानी आणि शर्मिष्ठा या दोन प्रमुख स्त्री पात्रांच्या दृष्टिकोनातून उलगडतो. यात त्यांच्यातील संघर्ष, प्रेम आणि नियती यांच्या गुंतागुंतीचे सखोल चित्रण आहे.
देवयानीचा दृष्टिकोन:
* कचावरील प्रेम आणि शाप: देवयानी, जी दैत्यगुरू शुक्राचार्यांची लाडकी कन्या आहे, तिची कथा कचावरील तिच्या उत्कट प्रेमाने सुरू होते. कच, देवगुरू बृहस्पतीचा पुत्र, संजीवनी विद्या मिळवण्यासाठी तिच्या वडिलांकडे शिष्य म्हणून आलेला असतो. देवयानी त्याच्यावर मनापासून प्रेम करते, पण कच आपले कर्तव्य श्रेष्ठ मानतो. तो तिचे प्रेम नाकारतो आणि तिला सांगतो की, शुक्राचार्यांच्या पोटातून संजीवनी विद्येसह पुनर्जन्म मिळाल्याने तो तिचा भाऊ झाला आहे. त्याच्या या नकाराने संतप्त झालेली देवयानी त्याला शाप देते की, "जी विद्या तू मिळवली आहेस, ती तुला कधीही फलदायी होणार नाही". यावर कचही तिला शाप देतो की, "कोणताही ऋषिपुत्र तुझ्याशी विवाह करणार नाही". या शापांच्या देवाणघेवाणीतून देवयानीच्या आयुष्यातील संघर्षाची बीजे पेरली जातात.
* शर्मिष्ठेशी संघर्ष आणि ययातीशी विवाह: एकदा जलक्रीडा करताना देवयानी आणि असुरराज वृषपर्व्याची कन्या शर्मिष्ठा यांच्यात भांडण होते. शर्मिष्ठा रागाच्या भरात देवयानीला "भिक्षुकाची मुलगी" असे हिणवून एका कोरड्या विहिरीत ढकलून देते. शिकारीसाठी आलेल्या राजा ययातीकडून तिची सुटका होते. ययातीने तिचा हात धरून तिला वर काढल्यावर, तो आपला 'पाणिग्रहण' आहे, असे ती जाहीर करते. या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी ती अट घालते की, शर्मिष्ठेने आपल्या हजार दासींसोबत तिची दासी म्हणून तिच्या सासरी, हस्तिनापूरला आले पाहिजे. आपल्या वडिलांच्या आणि राज्याच्या प्रतिष्ठेसाठी शर्मिष्ठा ही अट मान्य करते. अशा प्रकारे, देवयानी ययातीशी विवाह करून हस्तिनापूरची महाराणी होते.
शर्मिष्ठेचा दृष्टिकोन:
* त्याग आणि दासीपण: शर्मिष्ठा, जी एक स्वाभिमानी राजकन्या आहे, तिला देवयानीच्या हट्टामुळे आणि आपल्या वडिलांच्या असहाय्यतेमुळे दासीपण स्वीकारावे लागते. आपल्या राज्याला शुक्राचार्यांच्या कोपापासून वाचवण्यासाठी ती हा मोठा त्याग करते. हस्तिनापूरमध्ये आल्यावर देवयानी तिला सतत कमी लेखते आणि तिचा अपमान करते. शर्मिष्ठा हे सर्व दुःख शांतपणे सहन करते.
* ययातीबद्दल सहानुभूती आणि प्रेमाचा उदय: हस्तिनापूरमध्ये शर्मिष्ठेला ययातीच्या स्वभावाची ओळख होते. देवयानीच्या अहंकारी आणि संशयी स्वभावामुळे महाराज ययाती आतून किती एकाकी आणि दुःखी आहेत, हे तिच्या लक्षात येते. महाराजांच्या या एकाकीपणाबद्दल तिच्या मनात सहानुभूती निर्माण होते आणि हळूहळू या सहानुभूतीचे रूपांतर निःस्वार्थ प्रेमात होते. देवयानीच्या अनुपस्थितीत ती महाराजांची काळजी घेऊ लागते आणि त्यांच्या मनाला आधार देण्याचा प्रयत्न करते.
भाग तिसरा: ययाति - भोग आणि शाप
हा भाग पुन्हा ययातीच्या दृष्टिकोनातून सांगितला जातो, ज्यात त्याच्या आयुष्यातील सर्वात मोठे संकट आणि नैतिक अधःपतन यांचे चित्रण आहे.
* देवयानीकडील सुखाचा अभाव आणि शर्मिष्ठेकडील ओढ: देवयानीशी विवाह करूनही ययातीला वैवाहिक सुख मिळत नाही. तिचे प्रेम हक्क आणि अधिकारावर आधारलेले असते, त्यात समर्पण किंवा समजून घेण्याची भावना नसते. तिच्या सहवासात त्याला केवळ शारीरिक सुख मिळते, पण मानसिक शांती आणि प्रेम मिळत नाही. याउलट, शर्मिष्ठेच्या निःस्वार्थ, त्यागी आणि समर्पित प्रेमात त्याला खरा आनंद मिळतो. तो तिच्याकडे अधिकाधिक आकर्षित होतो.
* गुप्त संबंध आणि शापाचा पाया: देवयानी आश्रमात नसताना, शर्मिष्ठा अशोकवनात ययातीची सेवा करत असते. एके दिवशी शर्मिष्ठा त्याला आपले मनोगत सांगते आणि त्याच्याकडून पुत्राची याचना करते. ययाती, जो आधीच तिच्यावर प्रेम करत असतो, तिच्या मागणीचा स्वीकार करतो. त्यांच्यात गुप्त संबंध प्रस्थापित होतात आणि शर्मिष्ठेला तीन पुत्र होतात, तर देवयानीला यदु आणि तुर्वसु असे दोन पुत्र असतात.
* रहस्यभेद आणि शुक्राचार्यांचा शाप: देवयानीला जेव्हा शर्मिष्ठेच्या मुलांबद्दल आणि त्यांच्या पित्याबद्दल सत्य कळते, तेव्हा तिचा क्रोध अनावर होतो. ती आपल्या वडिलांना, शुक्राचार्यांना, बोलावून घेते आणि ययातीने आपला विश्वासघात केल्याची तक्रार करते. शुक्राचार्य अत्यंत क्रोधित होतात. ययातीने धर्माची मर्यादा ओलांडली आहे आणि आपल्या कन्येचा विश्वासघात केला आहे, यासाठी ते त्याला शाप देतात: "ज्या तारुण्याच्या गर्वात तू हा अधर्म केलास, ते तारुण्य तुझ्यापासून हिरावून घेतले जाईल आणि तुला अकाली, जर्जर वार्धक्य प्राप्त होईल!".
या शापाने ययातीचे शरीर एका क्षणात वृद्ध होते. तो गयावया करू लागतो, तेव्हा शुक्राचार्य त्याला उःशाप देतात की, "जर तुझ्या पुत्रांपैकी कोणी स्वेच्छेने आपले तारुण्य तुला देऊन तुझे वार्धक्य स्वीकारले, तरच तुला तुझे तारुण्य परत मिळेल". या क्षणापासून ययातीच्या आयुष्यातील खऱ्या परीक्षेला आणि संघर्षाला सुरुवात होते, जी कादंबरीच्या पुढील भागात चरमसीमा गाठते.
भाग चौथा: भोग आणि त्याग - संघर्षाचा शेवट
कादंबरीचा चौथा आणि अंतिम भाग ययातीच्या जीवनातील सर्वात नाट्यमय आणि परिवर्तनात्मक टप्प्याचे वर्णन करतो. यात शर्मिष्ठा, देवयानी आणि ययाति यांच्या दृष्टिकोनातून कथेचा शेवट चित्रित केला आहे, जिथे भोग, पश्चात्ताप आणि त्याग यांतील संघर्षाचा अंतिम निर्णय लागतो.
शर्मिष्ठेचा दृष्टिकोन:
* ययातीचे वार्धक्य आणि तिचे दुःख: शुक्राचार्यांच्या शापाने ययातीला अकाली वार्धक्य आल्याचे पाहून शर्मिष्ठेचे हृदय दुःखाने भरून येते. ज्या तेजस्वी राजावर तिने निःस्वार्थ प्रेम केले, त्याला जर्जर आणि असहाय्य अवस्थेत पाहणे तिला असह्य होते. तिची इच्छा असूनही ती त्याला मदत करू शकत नाही, ही भावना तिला आतून जाळत राहते.
* पुत्रांची परीक्षा: ययाती जेव्हा आपले वार्धक्य स्वीकारून तारुण्य देण्यासाठी आपल्या पुत्रांकडे याचना करतो, तेव्हा शर्मिष्ठा एका मोठ्या अग्निपरीक्षेतून जाते. देवयानीचे पुत्र, यदु आणि तुर्वसु, जेव्हा नकार देतात, तेव्हा तिला आश्चर्य वाटत नाही. पण जेव्हा तिचे स्वतःचे मोठे पुत्रही वडिलांना तारुण्य देण्यास नकार देतात, तेव्हा तिला प्रचंड दुःख आणि लाज वाटते.
* पुरुचा त्याग: अशा वेळी, तिचा सर्वात धाकटा मुलगा, 'पुरु', पुढे येतो आणि आपल्या वडिलांचे दुःख दूर करण्यासाठी स्वतःचे तारुण्य देऊन त्यांचे वार्धक्य स्वीकारण्याची तयारी दाखवतो. पुरुच्या या त्यागाने शर्मिष्ठेचे हृदय अभिमानाने आणि त्याच वेळी पुत्रप्रेमाच्या करुणेने भरून येते. आपला मुलगा तारुण्याला मुकणार याचे दुःख असले तरी, त्याने दाखवलेल्या त्यागामुळे ती धन्यता पावते.
* ययातीचा भोग आणि तिची प्रतीक्षा: पुरुच्या तारुण्यामुळे ययाती पुन्हा तरुण होतो आणि सुखोपभोगात रमून जातो. या काळात शर्मिष्ठा शांतपणे आपली कर्तव्ये पार पाडत राहते. ती महाराजांच्या सुखात अडथळा आणत नाही, पण तिचे मन आपल्या वृद्ध झालेल्या मुलाच्या, पुरुच्या, काळजीने व्यापलेले असते. ती एकाच वेळी ययातीची प्रेयसी आणि पुरुची दुःखी आई म्हणून जगत राहते.
देवयानीचा दृष्टिकोन:
* विजयाचा आनंद आणि अतृप्ती: ययातीला शाप मिळाल्याने आणि शर्मिष्ठा पराभूत झाल्याने देवयानीला सुरुवातीला आपला विजय झाल्यासारखे वाटते. पण जेव्हा ययाती पुरुचे तारुण्य घेऊन पुन्हा तरुण होतो आणि विलासात रमतो, तेव्हा तिला जाणीव होते की, तिच्या वाट्याला केवळ शारीरिक सुख आले आहे, पण मनाची शांती किंवा पतीचे खरे प्रेम तिला मिळालेले नाही. तिचा अहंकार सुखावतो, पण तिचे हृदय रिकामेच राहते.
* पश्चात्ताप आणि परिवर्तन: हजारो वर्षे ययातीला भोगात रमलेले पाहून आणि त्यातून त्याला कोणताही खरा आनंद मिळत नाही, हे पाहून देवयानीच्या मनात हळूहळू बदल घडू लागतो. तिला समजते की, तिने हट्टाने मिळवलेले सुख हे खरे सुख नाही. तिचा अहंकार आणि सूडाची भावना तिला शांती देऊ शकलेली नाही. ययाती जेव्हा सर्व भोगांचा त्याग करून वार्धक्य स्वीकारण्याचा निर्णय घेतो, तेव्हा तिच्या मनातील द्वेष संपतो आणि तिच्यात एक मोठे परिवर्तन घडते.
ययातीचा दृष्टिकोन (शेवट)
पुरुचे तारुण्य घेऊन ययाती हजारो वर्षे सर्व प्रकारच्या सुखांचा आणि भोगांचा अनुभव घेतो. तो अनेक सुंदर स्त्रियांसोबत रमतो, सर्व ऐश्वर्य अनुभवतो, पण त्याचे मन तृप्त होत नाही. त्याला सतत काहीतरी कमी असल्याची जाणीव होत राहते. सुखाच्या या हीन प्रवासात त्याला आनंद मिळत नाही, तर केवळ एक प्रकारची मरगळ आणि उबग येते.
अखेरीस ययातीला जीवनातील अंतिम सत्याचा साक्षात्कार होतो. तो ओळखतो की, कामनांची पूर्तता करून कामना कधीच शांत होत नाहीत, उलट त्या अधिकच वाढतात. त्याला कळते की, खरा आनंद भोगात नसून त्यागात आहे. इंद्रियसुखाच्या पलीकडे असलेला आत्मिक आनंदच श्रेष्ठ आहे.
ही जाणीव झाल्यावर ययाती आपला पुत्र पुरुला बोलावतो आणि त्याचे तारुण्य त्याला सन्मानाने परत करतो. तो स्वतःचे वार्धक्य पुन्हा स्वीकारतो. आपल्या इतर स्वार्थी पुत्रांपेक्षा निःस्वार्थ आणि त्यागी असलेल्या पुरुला तो आपला वारसदार म्हणून घोषित करतो आणि त्याचा राज्याभिषेक करतो.
राज्याचा आणि सर्व सुखांचा त्याग करून ययाती वानप्रस्थाश्रम स्वीकारण्याचा निर्णय घेतो. तो वनात जाण्यास निघतो. या वेळी, त्याच्यातील बदल ओळखून आणि त्याच्या त्यागाने प्रभावित होऊन, देवयानी आणि शर्मिष्ठासुद्धा त्याच्यासोबत वनात जाण्याचा निर्णय घेतात. त्यांच्यातील वैर संपलेले असते आणि त्या एका नव्या, शांत आणि सात्विक जीवनाची सुरुवात करण्यासाठी त्याच्यासोबत निघतात.
अशा प्रकारे, 'ययाति' कादंबरीचा शेवट भोगवृत्तीवर त्यागवृत्तीचा विजय दर्शवून होतो. ही कथा सांगते की, मानवी जीवनाची सार्थकता केवळ सुखाच्या मागे धावण्यात नाही, तर संयम, त्याग आणि कर्तव्यात आहे.
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा