"द बिग बुल ऑफ दलाल स्ट्रीट: राकेश झुनझुनवाला यांनी आपले नशीब कसे घडवले" या पुस्तकाचा सविस्तर सारांश.

नील बोराटे, अपराजिता शर्मा आणि आदित्य कोंडावार यांनी लिहिलेले "द बिग बुल ऑफ दलाल स्ट्रीट" हे पुस्तक केवळ एका व्यक्तीचे चरित्र नाही, तर ते भारतीय शेअर बाजारातील एका युगाचे प्रतिबिंब आहे. हे पुस्तक राकेश झुनझुनवाला नावाच्या एका सामान्य माणसाचा, 'भारताचा वॉरन बफेट' आणि 'दलाल स्ट्रीटचा राजा' बनण्यापर्यंतचा अविश्वसनीय प्रवास कथन करते. त्यांनी केवळ ५००० रुपयांपासून सुरुवात करून ३५,००० कोटी रुपयांपेक्षा जास्त संपत्ती कशी निर्माण केली, याचे सखोल विश्लेषण हे पुस्तक करते. हा सारांश पुस्तकातील महत्त्वाच्या भागांवर आणि अध्यायांवर आधारित आहे, जो झुनझुनवाला यांचे आयुष्य, त्यांची गुंतवणूक करण्याची पद्धत, त्यांचे यश-अपयश आणि त्यांच्याकडून शिकता येण्यासारखे धडे यावर प्रकाश टाकेल.

व्यक्ती, एक दंतकथा

पुस्तकाची सुरुवातच राकेश झुनझुनवाला यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विविध पैलूंना स्पर्श करते. ते केवळ एक गुंतवणूकदार नव्हते, तर एक असे व्यक्तिमत्त्व होते जे आयुष्य भरभरून जगले. त्यांचे मित्र, कुटुंब आणि कर्मचारी यांच्याशी असलेले त्यांचे नाते, त्यांची विनोदबुद्धी, स्पष्टवक्तेपणा आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेवरील अढळ विश्वास या सर्व गोष्टींनी त्यांना इतरांपेक्षा वेगळे ठरवले. पुस्तकाचे लेखक सांगतात की, झुनझुनवाला यांच्यावर पाश्चिमात्य गुंतवणूकदारांप्रमाणे जास्त पुस्तके लिहिली गेली नाहीत, आणि हीच उणीव भरून काढण्याचा हा एक प्रयत्न आहे.

झुनझुनवाला यांचे आयुष्य म्हणजे धाडस, कौशल्य आणि नशिबाचा एक अनोखा संगम होता. ते माध्यमांशी मनमोकळेपणाने बोलत, आपली मते परखडपणे मांडत आणि सामान्य गुंतवणूकदारांना शेअर बाजारात येण्यासाठी प्रेरित करत. म्हणूनच त्यांना 'शेअर बाजाराचा Pied Piper' म्हटले जाते.

भाग १: सुरुवातीची वर्षे - एका महाकाय वृक्षाच्या बीजाची कहाणी

पुस्तकाचा पहिला भाग झुनझुनवाला यांच्या सुरुवातीच्या आयुष्यावर आणि शेअर बाजारातील त्यांच्या पहिल्या पावलांवर केंद्रित आहे.

अध्याय १: एक गुबगुबीत मुलगा

राकेश झुनझुनवाला यांचा जन्म ५ जुलै १९६० रोजी हैदराबादमध्ये एका मध्यमवर्गीय मारवाडी कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील आयकर विभागात अधिकारी होते आणि त्यांना शेअर बाजारात खूप रस होता. लहानपणी राकेश आपल्या वडिलांना शेअरचे भाव का वर-खाली होतात, असे विचारायचे. तेव्हा त्यांचे वडील त्यांना कंपन्यांच्या बातम्या वाचायला सांगून दुसऱ्या दिवशी शेअरच्या किमतीवर काय परिणाम होतो, हे पाहायला सांगायचे. याच काळात त्यांनी ताळेबंद (Balance Sheet) वाचायला शिकले.

वडिलांनी त्यांना सांगितले की, "मी तुला शेअर बाजारात गुंतवण्यासाठी एक पैसाही देणार नाही, पण तू माझ्या घरात राहू शकतोस." वडिलांच्या सल्ल्यानुसार त्यांनी चार्टर्ड अकाउंटंट (CA) होण्याचा निर्णय घेतला, जेणेकरून शेअर बाजारात अपयश आले तरी एक स्थिर उत्पन्नाचा स्रोत त्यांच्याकडे असेल.

हा अध्याय केवळ त्यांच्या व्यावसायिक जडणघडणीवरच नाही, तर त्यांच्या कौटुंबिक मूल्यांवरही प्रकाश टाकतो. ते आपल्या आई-वडिलांसोबत त्यांच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत राहिले. ते नेहमी म्हणायचे, "माझे आई-वडील माझ्यासोबत राहत नाहीत, मी त्यांच्यासोबत राहतो." पत्नी रेखा यांच्याशी त्यांचे नाते खूप घट्ट होते. त्यांच्या गुंतवणूक कंपनीचे नाव 'RaRe Enterprises' हे राकेश (Ra) आणि रेखा (Re) यांच्या नावावरून ठेवण्यात आले होते. मित्र आणि कुटुंबासाठी पार्ट्या आयोजित करणे, त्यांना मदत करणे आणि त्यांच्यासोबत वेळ घालवणे हे त्यांच्या आयुष्याचे अविभाज्य भाग होते. या अध्यायातून एक यशस्वी गुंतवणूकदाराच्या मागे असलेला एक कुटुंबवत्सल आणि मनमिळाऊ माणूस दिसतो.

अध्याय २: शेअर बाजारातील प्रवेश

१९८५ मध्ये, वयाच्या २५ व्या वर्षी, झुनझुनवाला यांनी शेअर बाजारात प्रवेश केला. त्यांच्याकडे फक्त ५००० रुपये होते, जे त्यांनी सीएच्या इंटर्नशिप दरम्यान कमावले होते. पण खरा खेळ सुरू झाला जेव्हा त्यांनी त्यांच्या भावाच्या क्लायंटकडून १८% व्याजाने कर्ज घेतले. त्यांनी स्वतःच्या पैशाने नव्हे, तर उधार घेतलेल्या पैशांवर आपले साम्राज्य उभे केले.

त्यांचा पहिला मोठा नफा १९८६ मध्ये 'टाटा टी'च्या शेअरमधून आला. त्यांनी ४३ रुपयांना घेतलेले ५००० शेअर्स तीन महिन्यांत १४३ रुपयांवर विकले आणि आपले पैसे तिप्पट केले. त्यानंतर 'टाटा पॉवर'मध्ये केलेल्या गुंतवणुकीनेही त्यांना चांगला परतावा दिला. सुरुवातीच्या काळात त्यांनी बाजारातील खाचाखोचा समजून घेतल्या, लोकांशी बोलून माहिती मिळवली आणि हळूहळू आपला जम बसवला. १९८६ ते १९८९ हा काळ बाजारासाठी मंदीचा होता, पण ते निराश झाले नाहीत. ते आपल्या गुंतवणुकीवर ठाम राहिले आणि डिव्हिडंडमधून कमाई करत राहिले.

अध्याय ३: ट्रेडर विरुद्ध गुंतवणूकदार

झुनझुनवाला यांची सर्वात मोठी खासियत म्हणजे ते एकाच वेळी एक यशस्वी ट्रेडर आणि एक दूरदृष्टी असलेले गुंतवणूकदार होते. पुस्तकात या दोन्ही भूमिकांमधील त्यांचे संतुलन स्पष्ट केले आहे.

 ☘️ ट्रेडर म्हणून: सुरुवातीला भांडवल उभारण्यासाठी त्यांनी ट्रेडिंगचा वापर केला. ट्रेडिंग म्हणजे कमी कालावधीसाठी शेअर खरेदी-विक्री करणे आणि नफा कमावणे. यासाठी ते कर्ज (Leverage) घेत असत. 'सेसा गोवा' (Sesa Goa) या कंपनीतील त्यांची बेट ही त्यांच्या ट्रेडिंग कारकिर्दीतील एक मैलाचा दगड ठरली. त्यांनी १ कोटी रुपयांचे शेअर्स कर्ज घेऊन खरेदी केले आणि काही महिन्यांतच त्यांचे भांडवल २-२.५ कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचले. १९९० मध्ये तत्कालीन अर्थमंत्री मधू दंडवते यांच्या अर्थसंकल्पावर त्यांनी लावलेली तेजीची बेट (Bullish Bet) यशस्वी ठरली आणि त्यांची संपत्ती एका रात्रीत २ कोटींवरून २० कोटींवर पोहोचली.

 * गुंतवणूकदार म्हणून: ट्रेडिंगमधून कमावलेला पैसा ते दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी वापरत. त्यांची गुंतवणूक करण्याची पद्धत 'व्हॅल्यू इन्व्हेस्टिंग'वर आधारित होती, पण ते केवळ मूल्यावर अवलंबून राहत नव्हते. हर्षद मेहताच्या काळात बाजार प्रचंड तेजीत होता, तेव्हा त्यांनी सुरुवातीला तेजीचा फायदा घेतला, पण नंतर त्यांना समजले की ही तेजी कृत्रिम आहे. त्यांनी योग्य वेळी बाजार शॉर्ट केला (मंदीची पोझिशन घेतली) आणि बाजाराच्या पडझडीत प्रचंड पैसा कमावला. हा अध्याय दाखवतो की, बाजाराच्या प्रवाहाच्या विरुद्ध जाण्याचे धाडस आणि योग्य वेळी योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता त्यांच्यात होती.

अध्याय ४: वादळांचा सामना - डॉट कॉम ते जागतिक मंदी

२००० साली आलेल्या 'डॉट कॉम बबल'च्या स्फोटात त्यांनी फारसा पैसा गमावला नाही, कारण त्यांना टेक्नॉलॉजी समजत नव्हती आणि त्यांनी त्यापासून दूर राहणे पसंत केले. पण या पडझडीनंतर त्यांना अनेक कंपन्यांचे शेअर्स कवडीमोल भावाने उपलब्ध झाले.

२००२ मध्ये, जेव्हा बाजार निराशाजनक स्थितीत होता, तेव्हा त्यांनी एक धाडसी भविष्यवाणी केली. त्यांनी 'इकॉनॉमिक टाइम्स'मध्ये एक लेख लिहून सांगितले की, "भारत एका मोठ्या आणि दीर्घकालीन तेजीच्या उंबरठ्यावर आहे." त्यांची ही भविष्यवाणी सुरुवातीला चुकीची वाटली कारण बाजार २००३ पर्यंत पडतच होता. या काळात त्यांना मोठे नुकसान झाले आणि आपल्या पोर्टफोलिओचा २५% हिस्सा विकावा लागला. पण ते आपल्या मतावर ठाम राहिले. २००४ ते २००८ या काळात बाजारात प्रचंड तेजी आली आणि याच काळात 'टायटन', 'ल्युपिन' आणि 'क्रिसिल' यांसारख्या शेअर्सनी त्यांना 'दलाल स्ट्रीटचा बिग बुल' ही ओळख मिळवून दिली. २००८ च्या जागतिक आर्थिक संकटात त्यांच्या पोर्टफोलिओला मोठा फटका बसला, पण त्यांनी आपले धैर्य सोडले नाही. त्यांनी सांगितले, "आता सर्वात जास्त जोखमीच्या मालमत्ता खरेदी करण्याची वेळ आहे."

अध्याय ५: गुंतवणुकीचे रहस्य (Investment Musings)

"द बिग बुल ऑफ दलाल स्ट्रीट" या पुस्तकातील पाचवा अध्याय राकेश झुनझुनवाला यांच्या गुंतवणुकीमागील विचारप्रणाली आणि निर्णय घेण्याच्या अनोख्या पद्धतीवर प्रकाश टाकतो. हा अध्याय दाखवतो की त्यांची रणनीती केवळ पुस्तकी ज्ञानावर नाही, तर ती व्यावहारिक दृष्टिकोन, संधी ओळखण्याची कला आणि व्यवस्थापनावर असलेल्या विश्वासावर आधारित होती.

 * भारताच्या भवितव्यावर अढळ विश्वास: राकेश झुनझुनवाला यांचा भारताच्या विकासगाथेवर प्रचंड विश्वास होता. २००२ मध्ये, जेव्हा शेअर बाजारात निराशेचे वातावरण होते, तेव्हा त्यांनी 'इकॉनॉमिक टाइम्स'मध्ये एक लेख लिहून भविष्यवाणी केली होती की भारत एका मोठ्या आणि दीर्घकालीन तेजीच्या (Bull Market) उंबरठ्यावर आहे. सुरुवातीला त्यांची ही भविष्यवाणी चुकीची ठरली आणि त्यांना मोठे नुकसानही सोसावे लागले, पण ते आपल्या मतावर ठाम राहिले.

 * स्टॉक निवडण्याची चतुःसूत्री: त्यांच्या मते, स्टॉक निवडताना चार गोष्टी महत्त्वाच्या असतात:

   * संधी (Opportunity): ते अशा कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करायचे जिथे व्यवसायाची संधी खूप मोठी असेल. उदाहरणार्थ, रॅलिस इंडियामध्ये गुंतवणूक करताना त्यांनी भारतात कीटकनाशकांची वाढती गरज ओळखली होती.

   * स्पर्धात्मक फायदा (Competitive Advantage): कंपनीकडे तिच्या स्पर्धकांपेक्षा काहीतरी विशेष क्षमता किंवा फायदा असला पाहिजे.

   * वाढीची क्षमता (Scalability): ते अशा स्मॉल-कॅप कंपन्या शोधायचे, ज्यात भविष्यात लार्ज-कॅप बनण्याची क्षमता असेल. टायटन हे याचे उत्तम उदाहरण आहे.

   * तरलता (Liquidity): ते कोणत्याही कंपनीत ५-१०% पेक्षा जास्त हिस्सेदारी ठेवत नसत, जेणेकरून गरज पडल्यास शेअर्स विकणे सोपे जाईल.

 * अंतर्ज्ञान आणि जलद निर्णय: जरी त्यांची एक ठरलेली पद्धत असली तरी, त्यांचे अनेक निर्णय अंतर्ज्ञानावर (Intuition) आणि खूप जलद असत. ते अनेकदा "आधी गुंतवणूक, नंतर तपास" (invest now, investigate later) या तत्त्वावर काम करत. एस्कॉर्ट्स (Escorts) कंपनीतील त्यांची गुंतवणूक हे याचे उत्तम उदाहरण आहे. जेव्हा कंपनी कर्जात बुडाली होती, तेव्हा त्यांनी केवळ प्रवर्तक निखिल नंदा यांच्यातील "आग" पाहून गुंतवणूक केली आणि त्यांचा निर्णय अचूक ठरला.

 * नफा आणि कॅश फ्लोला महत्त्व: ते नवीन जमान्याच्या (new-age) कंपन्यांवर टीका करायचे, ज्या केवळ गुंतवणूकदारांच्या पैशावर चालतात पण नफा कमावत नाहीत. २०१६ मध्ये फ्लिपकार्टचे संस्थापक सचिन बन्सल यांना त्यांनी व्यासपीठावरच व्यवसायाच्या नफ्याबद्दल थेट प्रश्न विचारले होते.

 * प्रायव्हेट इक्विटी आणि बॉलिवूड: ते केवळ शेअर बाजारातील कंपन्यांमध्येच नव्हे, तर सूचीबद्ध नसलेल्या कंपन्यांमध्येही (Private Equity) गुंतवणूक करत. त्यांनी मान्य केले की त्यांच्या निम्म्या प्रायव्हेट गुंतवणुका अयशस्वी ठरल्या, पण यशस्वी झालेल्या गुंतवणुकींनी (उदा. नझारा टेक्नॉलॉजीज) त्यांना शेअर बाजारापेक्षा जास्त परतावा दिला. याशिवाय, त्यांनी 'इंग्लिश विंग्लिश' सारख्या चित्रपटांची निर्मिती करून बॉलिवूडमध्येही प्रवेश केला, जो त्यांच्या पॅशनचा एक भाग होता.

भाग २: यश आणि अपयश - नाण्याच्या दोन बाजू

पुस्तकाचा दुसरा भाग झुनझुनवाला यांच्या काही निवडक गुंतवणुकींवर लक्ष केंद्रित करतो, ज्यात त्यांच्या प्रचंड यशस्वी ठरलेल्या आणि पूर्णपणे फसलेल्या गुंतवणुकींचा समावेश आहे.

अध्याय ६: यशाची कहाणी - टायटन

टायटनमधील गुंतवणूक ही झुनझुनवाला यांच्या कारकिर्दीतील सर्वात यशस्वी गुंतवणूक मानली जाते. पण ही कहाणी वाटते तितकी सोपी नाही. अनेकांना वाटते की त्यांनी २००२ मध्ये ३ रुपयांना टायटनचे शेअर्स घेतले, पण पुस्तकात खुलासा केला आहे की त्यांनी १९८० च्या दशकातच टायटनचे शेअर्स खरेदी करायला सुरुवात केली होती.

 * कंपनीची पार्श्वभूमी: टायटनची सुरुवात १९८४ मध्ये टाटा समूह आणि तामिळनाडू सरकारच्या संयुक्त विद्यमाने झाली. सुरुवातीला कंपनी फक्त घड्याळे बनवायची. त्यांनी 'HMT' सारख्या सरकारी कंपनीला मागे टाकून भारतीय घड्याळ बाजारात आपले वर्चस्व निर्माण केले.

 * संघर्षाचा काळ: १९९० च्या दशकात कंपनीने युरोपच्या बाजारात प्रवेश करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला, ज्यामुळे कंपनीला मोठे नुकसान झाले. त्याच वेळी, 'तनिष्क' या ब्रँडखाली सुरू केलेला दागिन्यांचा व्यवसायही सुरुवातीला यशस्वी झाला नाही, कारण ते १८ कॅरेटचे दागिने विकत होते, तर भारतीयांना २२ कॅरेट दागिन्यांमध्ये रस होता.

 * झुनझुनवाला यांचा विश्वास: २००१-०२ मध्ये, जेव्हा कंपनी अडचणीत होती आणि शेअरची किंमत ३०-३५ रुपयांच्या आसपास होती, तेव्हा झुनझुनवाला यांनी मोठी गुंतवणूक केली. त्यांनी कंपनीचे व्यवस्थापकीय संचालक भास्कर भट यांची भेट घेतली. भट यांच्या प्रामाणिकपणाने आणि कंपनीच्या भविष्याबद्दलच्या त्यांच्या दृष्टिकोनाने झुनझुनवाला प्रभावित झाले. त्यांनी केवळ शेअर नाही, तर कंपनीच्या व्यवस्थापनावर आणि भारताच्या वाढीच्या कथेवर विश्वास ठेवला.

 * यशाचे शिखर: पुढे जाऊन तनिष्कने २२ कॅरेट दागिन्यांच्या बाजारात प्रवेश केला आणि 'शुद्धतेची हमी' देऊन ग्राहकांचा विश्वास जिंकला. घड्याळे, दागिने, चष्मे (Titan EyePlus) आणि आता साड्या (Taneira) यांसारख्या विविध क्षेत्रांत कंपनीने विस्तार केला. झुनझुनवाला यांनी ही गुंतवणूक अनेक दशके टिकवून ठेवली, ज्यामुळे त्यांना हजारो पटींनी परतावा मिळाला. टायटनची कहाणी त्यांच्या 'दीर्घकालीन दृष्टिकोन' आणि 'धैर्य' या गुणांचे उत्तम उदाहरण आहे.

अध्याय ७: क्रिसिल (CRISIL) - ज्ञानाची ताकद

क्रिसिल ही भारतातील पहिली क्रेडिट रेटिंग एजन्सी आहे. ही कंपनी, कंपन्या आणि त्यांच्या कर्जरोख्यांना (Bonds) रेटिंग देण्याचे काम करते. झुनझुनवाला यांनी २००३ मध्ये क्रिसिलमध्ये गुंतवणूक करण्यास सुरुवात केली.

 * गुंतवणुकीचे कारण: त्यांना समजले होते की जसजशी भारतीय अर्थव्यवस्था विकसित होईल, तसतसे कंपन्यांना बाजारातून कर्ज उभारण्याची गरज भासेल आणि त्यासाठी क्रेडिट रेटिंगची मागणी वाढेल. क्रिसिल ही या क्षेत्रातील अग्रगण्य कंपनी होती आणि तिचा व्यवसाय मॉडेल खूप मजबूत होता. या व्यवसायात फार कमी स्पर्धा होती आणि क्रिसिलचा ब्रँड विश्वासार्ह होता.

 * दीर्घकालीन होल्डिंग: त्यांनी क्रिसिलचे शेअर्स अनेक वर्षे होल्ड केले. पुस्तकातील एक मनोरंजक किस्सा असा आहे की, एकदा त्यांच्या आईने त्यांना टोमणे मारले की, "तू इतके पैसे कमावतोस, आपण थोडे चांगले का नाही राहू शकत?" तेव्हा त्यांनी क्रिसिलचे काही शेअर्स विकून दक्षिण मुंबईत एक मोठे घर विकत घेतले. ते नंतर गंमतीने म्हणायचे, "मी जे शेअर्स तेव्हा ३० कोटींपेक्षा कमी किमतीत विकले, त्यांची किंमत आज ७५० कोटी आहे." हा किस्सा दीर्घकालीन गुंतवणुकीचे महत्त्व अधोरेखित करतो.

अध्याय ८: ल्युपिन - एका आजारातून जन्माला आलेली संधी

ल्युपिन ही एक फार्मास्युटिकल कंपनी आहे, जी क्षयरोगाच्या (TB) औषधांसाठी ओळखली जात होती. झुनझुनवाला यांनी २००३ मध्ये ल्युपिनमध्ये गुंतवणूक केली, जेव्हा कंपनीची प्रतिमा फारशी चांगली नव्हती आणि ती एकाच उत्पादनावर जास्त अवलंबून होती.

 * बदलावर लावलेली बेट: त्यांनी ओळखले की कंपनीचे नवीन व्यवस्थापन (कमल शर्मा यांच्या नेतृत्वाखाली) कंपनीला केवळ टीबीच्या औषधांपुरते मर्यादित न ठेवता, अमेरिका आणि जपानसारख्या मोठ्या बाजारपेठांमध्ये विस्तार करण्याचा प्रयत्न करत आहे. कंपनी 'जेनेरिक' औषधांच्या व्यवसायात मोठी प्रगती करत होती.

 * योग्य वेळी बाहेर पडणे: ल्युपिनने त्यांना प्रचंड नफा मिळवून दिला. पण २०१५ नंतर, जेव्हा कंपनीला अमेरिकेच्या FDA कडून अनेक समस्या येऊ लागल्या आणि तिचा नफा कमी होऊ लागला, तेव्हा झुनझुनवाला यांनी हळूहळू आपली हिस्सेदारी कमी करण्यास सुरुवात केली आणि २०२१ मध्ये ते या गुंतवणुकीतून पूर्णपणे बाहेर पडले. हे दर्शवते की ते केवळ खरेदी करून विसरून जात नव्हते, तर कंपनीच्या कामगिरीवर त्यांचे सतत लक्ष असायचे आणि योग्य वेळी बाहेर पडण्याचा निर्णयही ते घेत.

अध्याय ९-११: अपयशाचे धडे - प्रत्येक वेळी अंदाज बरोबर येत नाही

पुस्तकात झुनझुनवाला यांच्या फसलेल्या गुंतवणुकींवरही सविस्तर चर्चा केली आहे, जे दाखवते की ते चुकांपासून मुक्त नव्हते.

 * डीएचएफएल (DHFL): ही एक गृहकर्ज देणारी कंपनी होती. झुनझुनवाला यांनी "आता गुंतवणूक करा, नंतर चौकशी करा" (Invest now, investigate later) या तत्त्वावर यात गुंतवणूक केली. कंपनीचे मूल्यांकन (Valuation) खूप स्वस्त होते आणि ती सातत्याने चांगली वाढ दाखवत होती. पण नंतर 'कोब्रापोस्ट'च्या एका रिपोर्टमधून उघड झाले की, कंपनीच्या प्रवर्तकांनी हजारो कोटी रुपयांचा घोटाळा केला आहे. त्यांनी बनावट कंपन्यांना कर्ज देऊन पैसा देशाबाहेर पाठवला होता. IL&FS संकटानंतर कंपनी पूर्णपणे कोसळली आणि गुंतवणूकदारांचे प्रचंड नुकसान झाले. झुनझुनवाला यांनीही यात पैसे गमावले. यातून धडा मिळतो की, केवळ स्वस्त मूल्यांकन पाहून गुंतवणूक करणे धोकादायक ठरू शकते; कंपनीचे व्यवस्थापन आणि त्यांची सचोटी तपासणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

 * ए२झेड इन्फ्रा (A2Z Infra): ही एक अभियांत्रिकी आणि बांधकाम कंपनी होती. झुनझुनवाला यांनी आयपीओपूर्वीच यात गुंतवणूक केली होती. पण कंपनीचे व्यवसाय मॉडेल सदोष होते. ती सरकारी कामांवर जास्त अवलंबून होती, जिथे पैसे वेळेवर मिळत नव्हते. कंपनीने अनेक क्षेत्रांत विस्तार केला, पण तिची भांडवल रचना (Capital Structure) कमकुवत होती. आयपीओ अयशस्वी ठरला आणि शेअरची किंमत सतत घसरत गेली. अखेरीस झुनझुनवाला यांनी आपले नुकसान मान्य करून यातून बाहेर पडण्याचा निर्णय घेतला.

 * मानधना रिटेल (Mandhana Retail): ही कंपनी सलमान खानच्या 'बीइंग ह्युमन' (Being Human) ब्रँडचे कपडे बनवत होती. सलमान खानच्या लोकप्रियतेमुळे आणि ब्रँडच्या सामाजिक कार्यामुळे झुनझुनवाला यांना यात वाढीची क्षमता दिसली. पण हा व्यवसाय पूर्णपणे एका व्यक्तीवर (सलमान खान) अवलंबून होता. जेव्हा सलमान खानला एका कायदेशीर प्रकरणात शिक्षा झाली, तेव्हा शेअरची किंमत कोसळली. नंतर 'बीइंग ह्युमन'ने आपला करार या कंपनीसोबत संपवला आणि कंपनीचा व्यवसायच संपुष्टात आला. यातही झुनझुनवाला यांचे मोठे नुकसान झाले. यातून हे शिकायला मिळते की, कोणत्याही एका व्यक्तीवर किंवा एकाच करारावर अवलंबून असलेला व्यवसाय खूप जोखमीचा असतो.

भाग ३: काय शिकावे आणि काय शिकू नये

पुस्तकाचा शेवटचा भाग झुनझुनवाला यांच्या गुंतवणूक तत्त्वज्ञानाचे सार सांगतो आणि सामान्य गुंतवणूकदारांसाठी महत्त्वाचे धडे देतो.

अध्याय १२: भारताच्या भवितव्याबद्दल प्रचंड आशावाद

झुनझुनवाला यांचा भारताच्या विकासगाथेवर प्रचंड विश्वास होता. हा त्यांच्या गुंतवणुकीचा पाया होता. ते म्हणायचे की, "भारत कोणत्याही एका सरकारमुळे मोठा होणार नाही, तर तो भारतीयांमुळे मोठा होईल." त्यांचे म्हणणे होते की, भारताची तरुण लोकसंख्या (Demographics), वाढती क्रयशक्ती आणि लोकशाही ही भारताची सर्वात मोठी ताकद आहे. म्हणूनच, बाजारातील प्रत्येक मोठ्या पडझडीत त्यांनी खरेदी केली. अगदी कोविड-१९ च्या काळातही, सुरुवातीला काही काळ घाबरल्यानंतर, त्यांनी आपल्या आयुष्यातील सर्वात मोठे कर्ज घेऊन गुंतवणूक केली. त्यांचा हा आशावाद केवळ भावनिक नव्हता, तर तो डेटा आणि तर्कावर आधारित होता.

अध्याय १३: धैर्य आणि दीर्घकालीन दृष्टिकोन

झुनझुनवाला यांची संपत्ती एका रात्रीत तयार झाली नाही. ती अनेक दशकांच्या संयमाचा आणि चक्रवाढ व्याजाच्या (Power of Compounding) शक्तीचा परिणाम होती. टायटनसारखी गुंतवणूक त्यांनी ३० वर्षांपेक्षा जास्त काळ टिकवून ठेवली. ते नेहमी म्हणायचे, "लोक फुले विकतात आणि तणाला पाणी घालतात." याचा अर्थ, लोक नफा देणारे शेअर्स लवकर विकून टाकतात आणि तोट्यातील शेअर्स धरून बसतात. याउलट, ते चांगल्या कंपन्यांना बराच काळ संधी द्यायचे.

अध्याय १४: ट्रेडिंगमधील जोखीम व्यवस्थापन

ट्रेडिंग हा झुनझुनवाला यांच्या यशाचा एक महत्त्वाचा भाग होता, पण तो अत्यंत जोखमीचा होता. त्यांनी यासाठी काही कठोर नियम बनवले होते:

 ☘️ कर्ज (Leverage) नियंत्रणात ठेवणे: ते कर्ज घेऊन मोठ्या पोझिशन्स घेत, पण जोखीम नियंत्रणाबाहेर जात आहे असे वाटल्यास ते त्वरित आपली पोझिशन कमी करत.

 ☘️ नुकसान स्वीकारणे: त्यांची एक प्रसिद्ध म्हण होती, "सर सलामत तो पगडी हजार." याचा अर्थ, जर एखादा ट्रेड चुकीचा ठरला, तर मोठे नुकसान होण्यापूर्वी लहान तोटा स्वीकारून त्यातून बाहेर पडा. ते कधीही तोट्यातील ट्रेडिंग पोझिशन सरासरी (Average) करत नसत.

 ☘️ प्रवाहाबरोबर चालणे (Follow the Trend): ट्रेडिंगमध्ये ते 'मोमेंटम'वर विश्वास ठेवत. जर शेअर वाढत असेल, तर ते आणखी खरेदी करत आणि जर तो पडत असेल, तर ते विकून बाहेर पडत.

 ☘️ ट्रेडिंग आणि गुंतवणूक वेगळी ठेवणे: त्यांची ट्रेडिंगची खाती आणि गुंतवणुकीची खाती पूर्णपणे वेगळी होती. ते कधीही गुंतवणुकीसाठी ठेवलेले पैसे ट्रेडिंगसाठी वापरत नसत.

अध्याय १५: स्टॉक निवडण्याचा मंत्र

झुनझुनवाला यांनी स्टॉक निवडण्यासाठी काही मूलभूत तत्त्वे सांगितली:

 ☘️ मोकळे मन ठेवा (Keep an open mind): तुमच्या आजूबाजूला काय चालले आहे ते पाहा. गुंतवणुकीच्या उत्तम संधी तुमच्या दैनंदिन जीवनातून मिळू शकतात.

 ☘️ संधीचे मूल्यांकन करा (Opportunity size): कंपनी ज्या क्षेत्रात आहे, ते क्षेत्र किती मोठे होऊ शकते, याचा विचार करा.

 ☘️ उत्तम व्यवस्थापन (Corporate Governance): कंपनीचे प्रवर्तक प्रामाणिक आणि मेहनती आहेत का, हे तपासा. ते टाटा समूहावर त्यांच्या सचोटीमुळे प्रेम करायचे.

 ☘️ स्पर्धात्मक फायदा (Competitive Advantage): कंपनीकडे तिच्या स्पर्धकांपेक्षा वेगळे काय आहे? (उदा. ब्रँड, टेक्नॉलॉजी, वितरण नेटवर्क)

 ☘️ योग्य मूल्यांकन (Valuation): चांगली कंपनी चुकीच्या (महाग) किमतीला खरेदी करणे टाळा.

अध्याय १६: काय शिकू नये?

पुस्तक प्रामाणिकपणे हेही सांगते की, झुनझुनवाला यांच्या प्रत्येक गोष्टीचे अनुकरण करणे धोकादायक आहे:

 * कर्ज घेऊन गुंतवणूक: सामान्य गुंतवणूकदाराने कर्ज घेऊन शेअर बाजारात कधीही गुंतवणूक करू नये. झुनझुनवाला यांच्याकडे जोखीम व्यवस्थापनाचे जे कौशल्य होते, ते प्रत्येकाकडे नसते.

 * केंद्रित पोर्टफोलिओ (Concentrated Portfolio): त्यांची बहुतांश संपत्ती केवळ ३-४ शेअर्समध्ये गुंतलेली होती. ही एक 'हाय रिस्क, हाय रिवॉर्ड' रणनीती आहे. सामान्य गुंतवणूकदाराने आपला पोर्टफोलिओ विविध शेअर्स आणि क्षेत्रांमध्ये विभागून (Diversify) जोखीम कमी करावी.

 * आरोग्याकडे दुर्लक्ष: हा सर्वात मोठा धडा आहे. झुनझुनवाला यांनी आपल्या आरोग्याकडे खूप दुर्लक्ष केले, ज्यामुळे त्यांचे ६२ व्या वर्षी निधन झाले. जर ते जास्त जगले असते, तर चक्रवाढ व्याजाच्या शक्तीमुळे त्यांची संपत्ती आजच्यापेक्षा कित्येक पटींनी जास्त असती. आरोग्य हीच खरी संपत्ती आहे.

"द बिग बुल ऑफ दलाल स्ट्रीट" हे पुस्तक राकेश झुनझुनवाला यांना एक नायक म्हणून चित्रित करत नाही, तर एक माणूस म्हणून सादर करते, ज्यात अनेक गुण होते आणि काही दोषही होते. ते एक निर्भीड, आशावादी आणि आयुष्यप्रेमी व्यक्ती होते. त्यांनी दाखवून दिले की, जर भारताच्या विकासगाथेवर तुमचा विश्वास असेल आणि तुमच्यात धैर्य, शिस्त आणि शिकण्याची तयारी असेल, तर शेअर बाजार संपत्ती निर्माण करण्याची एक प्रचंड मोठी संधी आहे. त्यांची कहाणी केवळ शेअर बाजारातील गुंतवणुकीपुरती मर्यादित नाही, तर ती स्वप्न पाहण्याची, धाडस करण्याची आणि कधीही हार न मानण्याची प्रेरणा देते.