आता बघूया या पुस्तकात काय काय आहे:
कथेची सुरुवात होते कर्णाच्या एका वेगळ्याच जन्माने. कुंती कुमारी असताना तिला सूर्यदेवाच्या कृपेने गर्भ राहतो आणि मग समाजाच्या भीतीने ती त्याला नदीत सोडून देते. एका गरीब रथ हाकणाऱ्या माणसाला तो मिळतो आणि तो त्याला वाढवतो. त्यामुळे त्याला सारथ्याचा मुलगा म्हणजे 'सूतपुत्र' म्हणून ओळख मिळते आणि समाजात त्याला नेहमी दुय्यम स्थान मिळतं.
कर्णाला त्याच्या जन्मामुळे आणि जातीमुळे समाजात खूप वाईट वागणूक मिळते. तो राजघराण्यातला असूनही त्याला क्षत्रियांचे हक्क मिळत नाहीत. द्रोणाचार्य तर त्याला धनुर्विद्या शिकवायलाही नकार देतात, कारण तो राजपुत्र नसतो. हा अपमान त्याच्या काळजात एक मोठी जखम करतो, जी त्याला आयुष्यभर त्रास देते.
अशा परिस्थितीत दुर्योधन कर्णाला आपला मित्र मानतो आणि त्याला अंग देशाचा राजा बनवतो. दुर्योधनाची ही मैत्री कर्णासाठी त्याच्या आयुष्यातील सर्वात मोठा आधार असते. कर्णाची निष्ठा आणि त्याचे सर्वस्व दुर्योधनासाठी पूर्णपणे समर्पित असते.
पण पुढे द्रौपदीच्या स्वयंवरमध्ये कर्णाचा पुन्हा अपमान होतो. त्याला 'सूतपुत्र' म्हणून धनुष्य उचलण्याचीही परवानगी मिळत नाही. हा अपमान त्याच्या मनात पांडवांबद्दल खूप जास्त राग निर्माण करतो.
युद्धाच्या आधी कुंती कर्णाला भेटते आणि त्याला त्याच्या खऱ्या जन्माची गोष्ट सांगते. पांडव त्याचे सख्खे भाऊ आहेत हे कळल्यावर त्याच्या मनात मोठी घालमेल होते. एका बाजूला त्याला जन्म देणारी आई आणि त्याचे हक्काचे भाऊ, तर दुसरीकडे त्याला मान-सन्मान आणि राजा बनवणारा त्याचा मित्र दुर्योधन असतो. तो कोणत्या बाजूला जायचं, या विचारात पुरता गोंधळलेला असतो.
महाभारत युद्धात कर्ण दुर्योधनाच्या बाजूने लढतो. तो एक खूप मोठा योद्धा असतो आणि अर्जुनाचा तर तो अगदी टक्करचा प्रतिस्पर्धी असतो. त्याची दानशूरता तर सगळ्या जगात प्रसिद्ध आहे. इंद्र जेव्हा त्याच्याकडून त्याचे जन्मजात असलेले कवच आणि कुंडले दान म्हणून मागतात, तेव्हा कर्ण जराही विचार न करता ते देऊन टाकतो.
शेवटी युद्धात कर्णाचा पराभव होतो आणि त्याचा मृत्यू होतो. त्याची कहाणी खरंच खूप दुःखद आहे. तो इतका पराक्रमी, दानशूर आणि आपल्या मित्रावर निष्ठा ठेवणारा असूनही त्याला आयुष्यभर अन्याय आणि वाईट वागणूक मिळाली. त्याच्यात इतके चांगले गुण असूनही त्याला समाजात योग्य स्थान मिळालं नाही आणि त्याचे आयुष्य एका दुःखी शेवटापर्यंत पोहोचले.
'मृत्युंजय' मध्ये तर एकापेक्षा एक असे प्रसंग आहेत, जे थेट काळजाला भिडतात! त्यामुळे त्यातला सगळ्यात आवडता प्रसंग निवडायला खरंच जाम कठीण जातं. तरीसुद्धा, माझ्या मनात जो प्रसंग घर करून बसलाय आणि ज्याबद्दल मी खूप विचार करतो, तो म्हणजे कर्ण आणि कुंती यांच्या भेटीचा क्षण.
युद्धाच्या तोंडावर, जेव्हा कुंती धावतपळत कर्णाला भेटायला जाते आणि त्याला त्याच्या खऱ्या आई-बापाबद्दल सांगते, तो क्षण... ! विचार करा, एका आईसाठी आपल्या मुलाला इतक्या वर्षांनी सत्य सांगायचं आणि त्याच क्षणाला त्याला त्याच्या मित्राविरुद्ध लढायला उभं करायचं, किती मोठी परीक्षा असेल ती!
त्यावेळेस कर्णाच्या मनात काय वादळ उठलं असेल ना! एका बाजूला त्याला त्याचे खरे भाऊ भेटल्याचा आनंद होतो, पण दुसऱ्याच क्षणाला त्याला आठवतो त्याचा मित्र दुर्योधन आणि त्याची मैत्री. ज्या समाजाने त्याला जन्मभर वाईट वागणूक दिली, त्याच समाजातील त्याच्या भावांशी त्याला लढायचं आहे, हे सत्य त्याला आतून कुरतडत असतं.
कुंती त्याला खूप समजावते, पांडवांच्या बाजूने येण्याची विनंती करते. त्याला त्याचे सगळे हक्क आणि राजघराण्याची ओळख परत मिळवण्याचं स्वप्न दाखवते. पण कर्ण तर आपल्या शब्दांचा पक्का आणि दुर्योधनाच्या मदतीचा ऋणी! त्याला माहीत असूनसुद्धा की या निर्णयामुळे त्याचा मृत्यू निश्चित आहे, तो कुंतीला स्पष्ट 'नाही' म्हणतो.
या प्रसंगात कर्णाची निष्ठा दिसते, त्याची दानशूरता दिसते आणि त्याच्या नशिबाची क्रूर थट्टा पण जाणवते. सत्य कळल्यावरही तो आपल्या मित्राला सोडत नाही, आपल्या शब्दाला चिकटून राहतो. त्याचे हे मोठेपण आणि त्याच वेळी त्याचे दुर्दैव त्याला एका अशा परिस्थितीत आणून उभं करतं, की वाचताना खूप वाईट वाटतं.
मला हा प्रसंग खास यासाठी आवडतो कारण तो कर्णाच्या व्यक्तिमत्त्वाचे कितीतरी रंग एकाच वेळी दाखवतो. त्याची मैत्री, त्याची सचोटी, त्याचे दुःख आणि त्याचे महान मन... या सगळ्या भावनांचा एक वेगळाच संगम या क्षणी अनुभवायला मिळतो. हा प्रसंग वाचल्यावर आपण विचार करतो की खरंच, परिस्थिती माणसाला किती कठोर निर्णय घ्यायला लावते आणि नशिबाच्या पुढे कोणाचं काही चालत नाही.
'मृत्युंजय' मध्ये कर्ण आणि श्रीकृष्ण यांच्यातील नातं जरा वेगळंच आणि महत्त्वाचं आहे! ते काही एकदम जिवाभावाचे मित्र नव्हते, पण एका खास परिस्थितीत ते समोरासमोर आले आणि दोघांनाही एकमेकांच्या भूमिकेची पूर्ण कल्पना होती. या पुस्तकात या दोघांचं नातं कसं दाखवलंय, ते बघा:
- विचारधारांचा फरक: श्रीकृष्ण हे पांडवांचे मार्गदर्शक आणि त्यांचे चांगलं चिंतणारे. तर कर्ण हा दुर्योधनाचा एकदम पक्का मित्र, त्याच्यासाठी काहीही करायला तयार. त्यामुळे दोघांचेही विचार, म्हणजे राजकारणाबद्दल आणि चांगल्या-वाईटाबद्दलचे विचार एकदम वेगळे आहेत. श्रीकृष्ण नेहमी धर्म आणि न्यायाची बाजू घेतात, तर कर्णाला त्याची मैत्री आणि वचन जास्त महत्त्वाचं वाटतं, भले ती बाजू चुकीची का असेना.
- युद्धापूर्वीची भेट: युद्धाच्या आधी श्रीकृष्ण स्वतः कर्णाला भेटायला जातात. त्यांचा उद्देश असतो की कर्णाला त्याच्या खरं आई-बापाबद्दल सांगायचं आणि त्याला पांडवांच्या बाजूने लढण्यासाठी तयार करायचं. त्या भेटीत श्रीकृष्ण कर्णाला सांगतात की त्याचे पांडवांशी रक्ताचे नाते आहे, तो एका मोठ्या घराण्यातला आहे आणि युद्धात त्याचे काय वाईट होऊ शकतं.
- कर्णाची निष्ठा आणि कोंडी: त्या बोलण्यात कर्ण श्रीकृष्णाचं सगळं शांतपणे ऐकून घेतो. त्याला त्याच्या खऱ्या जन्माची जाणीव आहे, पण तो दुर्योधनाच्या मदतीखाली दबलेला आहे. त्याने दुर्योधनाला साथ देण्याचं वचन दिलंय आणि ते कोणत्याही परिस्थितीत तोडणार नाही. त्याला काय बरोबर आणि काय चूक हे कळतं, पण त्याच्यासाठी त्याची मैत्री आणि दिलेला शब्द जास्त महत्त्वाचा आहे.
- श्रीकृष्णाची भूमिका: श्रीकृष्ण कर्णाला खरं सांगून त्याला चांगला मार्ग निवडायला सांगतात. त्यांना कर्णाची महानता आणि त्याच्यातली ताकद माहीत आहे. पण जेव्हा कर्ण त्याचा निर्णय बदलत नाही, तेव्हा श्रीकृष्ण त्याला त्याच्या नशिबाची आणि त्याच्या निर्णयामुळे काय होणार आहे, याची जाणीव करून देतात. ते त्याला घाबरवत नाहीत, पण पुढे काय वाढून ठेवलंय, याची कल्पना देतात.
- परस्परांबद्दलचा आदर: 'मृत्युंजय' मध्ये कर्ण आणि श्रीकृष्ण यांच्या भेटीत एक प्रकारचा आदर आणि समजूतदारपणा दिसतो. श्रीकृष्ण कर्णाच्या निष्ठेची आणि त्याच्या अडचणींची कदर करतात, तर कर्णालाही श्रीकृष्णाच्या बुद्धीची आणि धर्माच्या ज्ञानाची किंमत आहे. दोघांनाही एकमेकांच्या मर्यादा आणि ते काय करू शकतात याची जाणीव आहे.
* अधर्माविरुद्धचा लढा: जरी श्रीकृष्ण कर्णाला पांडवांच्या बाजूने आणण्याचा प्रयत्न करत असले तरी, त्यांना हे पक्कं माहीत असतं की कर्ण त्याचा विचार बदलणार नाही. त्यामुळे ही भेट एका अर्थाने धर्म आणि अधर्म यांच्यातील लढाईचं प्रतीक बनते, जिथे न्याय आणि अन्याय समोरासमोर उभे ठाकतात.
म्हणून 'मृत्युंजय' मध्ये कर्ण आणि श्रीकृष्ण यांचं नातं म्हणजे एका खास परिस्थितीत दोन मोठ्या माणसांमधील विचारांची आणि नैतिकतेची चर्चा आहे. यात मैत्री किंवा आपुलकीपेक्षा कर्तव्य, निष्ठा आणि धर्माची मूल्यं जास्त महत्त्वाची आहेत. श्रीकृष्ण कर्णाला चांगला रस्ता दाखवण्याचा प्रयत्न करतात, पण कर्ण त्याच्या निर्णयावर आणि वचनावर ठाम राहतो, ज्यामुळे ही भेट खूप महत्त्वाची आणि विचार करायला लावणारी ठरते.
'मृत्युंजय' मध्ये कर्ण आणि पांडवांचं नातं तर नुसतं गुंतागुंतीचं नाही, तर ते वाचताना काळजाला पीळ पडतो. ते सख्खे भाऊ असूनसुद्धा, त्यांना अख्खं आयुष्य एकमेकांच्या विरोधात उभं राहावं लागलं. या पुस्तकात त्यांचे संबंध खालील प्रकारे दाखवले आहेत:
- न कळलेलं नातं: कर्णाला आणि पांडवांना तर युद्धाच्या तोंडावर येईपर्यंत हे माहीतच नसतं की ते भाऊ आहेत. कुंतीने कर्णाला जन्मल्याबरोबर सोडून दिलं होतं आणि पांडवांना तो एका सारथ्याचा मुलगा म्हणून माहीत असतो. त्यामुळे त्यांच्यात कधी भावा-भावाचं प्रेमळ नातं तयारच होत नाही.
- चढाओढ आणि मत्सर: समाजात सतत अपमान सहन करणाऱ्या कर्णाच्या मनात पांडवांबद्दल एक प्रकारची स्पर्धा आणि थोडा राग असतो. पांडवांना समाजात मान मिळतो, इज्जत मिळते, तर त्याला नेहमी कमी लेखलं जातं. अर्जुनाच्या धनुर्विद्येचं कौशल्य बघून त्याला मत्सर वाटतो.
- द्रौपदीचा अपमान: द्रौपदीच्या स्वयंवरमध्ये जेव्हा 'सूतपुत्र' म्हणून कर्णाचा अपमान होतो, तेव्हा पांडव त्याला विरोधसुद्धा करत नाहीत. त्यामुळे कर्णाच्या मनात त्यांच्याबद्दलचा राग आणखी वाढतो.
- राजकीय वैर: दुर्योधनाच्या दोस्तीमुळे कर्ण कौरवांच्या बाजूने उभा राहतो, तर पांडव त्याच्याविरुद्ध लढतात. ते भाऊ असूनसुद्धा राजकारणात आणि युद्धात एकमेकांचे शत्रू बनतात.
- कुंतीचा खुलासा आणि कर्णाची निष्ठा: युद्धाच्या आधी कुंती कर्णाला भेटते आणि त्याला खरं सांगते की तो तिचा मोठा मुलगा आहे आणि पांडवांचा मोठा भाऊ आहे. ती त्याला पांडवांच्या बाजूने लढण्याची विनंती करते. पण कर्ण तर दुर्योधनाच्या मदतीखाली दबलेला असतो आणि त्याला आपल्या वचनाची जास्त किंमत असते. तो आपल्या भावांविरुद्ध लढण्याचा निर्णय घेतो, पण कुंतीला वचन देतो की तो अर्जुनाला सोडल्यास इतर कोणत्याही पांडवाला मारणार नाही.
- युद्धातील सामना: युद्धात कर्ण आणि पांडव एकमेकांविरुद्ध जीवघेणी लढाई करतात. अर्जुन आणि कर्णाचं युद्ध तर खूपच भयंकर आणि निर्णायक असतं. दोघांनाही एकमेकांच्या ताकदीची चांगली जाणीव असते.
- युधिष्ठिराचा शाप: युद्ध संपल्यावर जेव्हा युधिष्ठिराला कर्णाच्या खरं जन्माबद्दल कळतं, तेव्हा त्याला खूप वाईट वाटतं आणि तो सगळ्या बायकांना शाप देतो की यापुढे त्या कोणतीही गोष्ट लपवून ठेवू शकणार नाहीत.
'मृत्युंजय' मध्ये कर्ण आणि पांडवांचं नातं म्हणजे एक दुर्दैवी गोष्ट आहे. ते एकाच आईचे मुल असूनसुद्धा, परिस्थिती आणि नशिबाच्या खेळामुळे त्यांना अख्खं आयुष्य एकमेकांच्या विरोधात लढायला लागतं. या नात्यात प्रेम आणि आपुलकीपेक्षा अज्ञान, स्पर्धा, मत्सर आणि दिलेला शब्द पाळण्याची धडपड जास्त प्रभावीपणे दिसते. हे पुस्तक त्यांच्या न जुळलेल्या नात्याची आणि त्यातून झालेल्या दुःखाची कहाणी सांगतं.
या पुस्तकात काय खास आहे:
- कर्णाच्या मनातलं जग: शिवाजी सावंत यांनी कर्णाच्या मनात काय विचार चालले होते, त्याच्या भावना कशा होत्या, आणि त्याच्या मनात असलेले प्रश्न आणि संघर्ष किती मोठे होते, हे खूप छान पद्धतीने दाखवलं आहे.
- माणसाचा स्वभाव आणि समाजाचं सत्य: ही फक्त एका व्यक्तीची गोष्ट नाही, तर त्या काळात माणसे कसे वागत होते आणि समाजात काय चुकीचं होतं, हेही यात स्पष्टपणे दिसतं. जात, धर्म आणि समाजात असलेली आपली जागा यांमुळे एका माणसाला किती त्रास सहन करावा लागतो, हे लेखक खूप मार्मिकपणे सांगतात.
- लेखकाची भाषा आणि लिहिण्याची पद्धत: शिवाजी सावंत यांची भाषा खूप सुंदर आणि वाचायला एकदम सोपी आहे. ते असे शब्द वापरतात ना, की ती कथा आपल्या डोळ्यासमोर उभी राहते.
- कर्णासाठी असलेली आपुलकी: लेखकाला कर्णाबद्दल खूप सहानुभूती वाटते आणि ती वाचताना आपल्यालाही त्याच्या दुःखाची आणि त्याने केलेल्या संघर्षाची जाणीव होते.
'मृत्युंजय' हे पुस्तक वाचल्यावर आपण विचार करायला लागतो की खरंच कर्ण कोण होता? त्याने जे निर्णय घेतले ते बरोबर होते की चूक? समाजाने त्याच्याशी जसा व्यवहार केला तो योग्य होता का? असे अनेक प्रश्न आपल्या मनात येतात. ही फक्त एका लढवय्याची गोष्ट नाही, तर एका अशा माणसाची कहाणी आहे ज्याने वाईट परिस्थितीतही स्वतःची ओळख आणि आपली निष्ठा जपण्याचा प्रयत्न केला.
राजकीय दृष्टिकोनातून मृत्युंजय मधील कर्णाची कथा:
मृत्युंजयमधील कर्णाची कहाणी वाचताना, मला असं स्पष्टपणे जाणवतं की लेखक राजकीय दृष्टिकोनातून या पात्राकडे पाहतायत. खरं सांगायचं तर, मला असं वाटतं की त्यांनी कर्णाला त्यावेळच्या समाजाच्या, राजकारणाच्या आणि शिक्षण पद्धतीच्या जाळ्यात अडकलेला एक असहाय बळी म्हणून सादर करण्याचा प्रयत्न केला आहे. समाजवादी आणि डाव्या विचारसरणीची भूमिका कर्णाच्या व्यक्तिरेखेतून स्पष्टपणे दिसते.
कर्णाच्या अंगी असलेल्या कौशल्याकडे दुर्लक्ष करून, केवळ त्याच्या जन्मावरून त्याला 'सूतपुत्र' ठरवलं गेलं. त्यामुळे एका क्षत्रियाप्रमाणे शिक्षण घेण्याचा त्याचा नैसर्गिक हक्क नाकारला गेला. राजघराण्यातील मुलांना शिकवणारे आदरणीय द्रोणाचार्य मलाही ज्ञान देतील का, अशी माफक अपेक्षा कर्णाने व्यक्त केली होती. पण मला असं वाटतं की त्यावेळची राजकीय आणि सामाजिक रचनाच अशी होती की एका सामान्य कुटुंबातील मुलाला राजकुमारांच्या शिक्षकांकडून विद्या मिळवणं जवळपास अशक्य होतं. (अर्थात, इतिहासात हेही नोंद आहे की हाच 'सूतपुत्र' कर्ण पुढे राजा बनला, हे आपण विसरून चालणार नाही.)
मला हे पण जाणवलं की लेखकाने कर्णाने ज्या चुकीच्या, अन्याय्य बाजूला साथ दिली, ती बाजूदेखील काही प्रमाणात योग्य कशी होती, हे वाचकाला पटवून देण्याचा प्रयत्न केला आहे. जर आपण महाभारताकडे पाहिलं, तर कर्ण नेहमीच सत्ताधारी आणि शक्तिशाली लोकांच्या बाजूने उभा राहिलेला दिसतो. पण 'मृत्युंजय' या कादंबरीत त्याचं पात्र अशा प्रकारे रेखाटलं आहे की आजच्या परिस्थितीत तो अन्याय करणाऱ्यांच्या विरोधात लढणारा एक कणखर माणूस वाटतो. तो एका अर्थाने समाजातील उपेक्षित आणि दुर्बळ घटकांचं प्रतिनिधित्व करतो आणि प्रस्थापित, अन्यायकारक व्यवस्थेशी निर्भीडपणे संघर्ष करतो, असा एक शूर योद्धा म्हणून पुढे येतो.
मला असं वाटतं की हे पात्र आपल्या देशाच्या विकासाच्या सुरुवातीच्या काळात(विकसनशील अवस्थेत) अनेक सामान्य लोकांच्या भावना आणि आकांक्षांचं प्रतीक बनू शकतं. म्हणूनच कदाचित अनेक वाचकांनी स्वतःला कर्णाच्या भूमिकेत पाहिलं असेल.
मित्रांनो, हा होता 'मृत्युंजय' या शिवाजी सावंत यांच्या कादंबरीचा स्वैर सारांश आणि थोडसं माझं मत. आवडला असेल तर लाईक करा, कमेंट्स करा व आपल्या परिचितांना शेअर करा.
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा