स्पर्धा परीक्षांचे अभ्यासतंत्र, लेखक: प्रा. संजय मोरे यांच्या पुस्तकाचा सारांश.

पुस्तक: स्पर्धा परीक्षांचे अभ्यासतंत्र, लेखक: प्रा. संजय मोरे

प्रस्तावना आणि ओळख

'स्पर्धा परीक्षांचे अभ्यासतंत्र' हे प्रा. संजय मोरे यांनी लिहिलेले आणि कवितासागर प्रकाशनाने प्रकाशित केलेले एक महत्त्वपूर्ण पुस्तक आहे. व्यक्तिमत्व विकास या विषयांतर्गत येणारे हे पुस्तक स्पर्धा परीक्षांची तयारी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी एक सर्वसमावेशक मार्गदर्शक आहे.या पुस्तकात स्पर्धा परीक्षांचे महत्त्व, त्यासाठी आवश्यक असणारी मानसिकता, अभ्यास करण्याची तंत्रे, वेळेचे नियोजन आणि विविध परीक्षांची माहिती सविस्तरपणे दिली आहे. लेखकाने हे पुस्तक त्यांचे वडील श्री. भिकाजी काशीराम मोरे यांना अर्पण केले आहे, ज्यांना ते साक्षात परमेश्वर मानतात.

पुस्तकाच्या सुरुवातीला लेखक आणि समीक्षक मंगेश विठ्ठल कोळी यांनी एक प्रस्तावना लिहिली आहे. ते म्हणतात की आजच्या तरुण पिढीमध्ये सरकारी नोकरी मिळवण्याचे स्वप्न आणि जिद्द असली तरी, त्यासाठी लागणारे परिश्रम आणि संयम या गोष्टीही महत्त्वाच्या आहेत. प्रा. संजय मोरे यांनी या पुस्तकातून करिअर कसे घडवावे, वेळेचे नियोजन कसे करावे आणि स्पर्धा परीक्षांबद्दलचे गैरसमज दूर करण्यासाठी सखोल मार्गदर्शन केले आहे. यशस्वी होण्यासाठी सकारात्मक विचार, कृती, सवय आणि त्यातून मिळणारा परिणाम हे समीकरण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. श्री. कोळी अतिरिक्त पोलीस आयुक्त श्री. विश्वास नांगरे पाटील यांचे एक वाक्य उद्धृत करतात, 'शांततेच्या काळात जास्त घाम गाळल्यास, युद्धाच्या काळात जास्त रक्तपात होत नाही', जे स्पर्धा परीक्षांच्या पूर्वतयारीचे महत्त्व अधोरेखित करते. स्पर्धा परीक्षा जिंकण्यासाठी चिकाटी, जिद्द, एकाग्रता, सातत्य, मेहनत, प्रामाणिकपणा आणि संयम हे गुण आवश्यक असल्याचे ते नमूद करतात.

लेखकाचे मनोगत

प्रा. संजय मोरे आपल्या मनोगतातून सांगतात की, 'स्पर्धेशिवाय प्रगती नाही' हे वाक्य सर्वांना माहित असले तरी, अनेक उमेदवारांची स्पर्धा परीक्षांसाठी मानसिकता तयार झालेली नाही. याचे मुख्य कारण म्हणजे या परीक्षांबद्दल अपुरी माहिती किंवा असलेले गैरसमज. याच उणीवेला दूर करण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांना एक एकत्रित माहितीचा स्रोत उपलब्ध करून देण्यासाठी त्यांनी 'लोकसत्ता', 'महाराष्ट्र टाईम्स', 'सकाळ' यांसारख्या वर्तमानपत्रांतील लेखनाला पुस्तकरूप देण्याचे ठरवले. हे पुस्तक वाचून विद्यार्थी आपले भविष्य उज्ज्वल करतील आणि देशाच्या प्रगतीत हातभार लावतील, अशी आशा ते व्यक्त करतात.

अध्याय १: करिअर घडवा दिवाळीच्या सुट्टीत

या अध्यायात लेखक दिवाळीच्या सुट्टीचा उपयोग करिअर घडवण्यासाठी कसा करता येतो, यावर भर देतात. परीक्षा संपल्यानंतर मिळणारी सुट्टी ही केवळ मौजमजेसाठी नसून, भविष्यातील आयुष्याची पायाभरणी करण्याची एक सुवर्णसंधी आहे. काळ बदलला आहे आणि त्यासोबत सुट्टीचा उपयोग करण्याचे निकषही बदलायला हवेत. दिवाळीची सुट्टी हा वेळेचा खजिना असून, त्याचे योग्य नियोजन करणे आवश्यक आहे.

लेखकाच्या मते, या सुट्टीत विद्यार्थ्यांनी संगणकाचे ज्ञान, इंग्रजी संभाषण कौशल्य आणि व्यक्तिमत्व विकासावर लक्ष केंद्रित करावे. व्यक्तिमत्व विकासासाठी शिबिरांमध्ये सहभागी होऊन मुलाखतीची तयारी, गटचर्चा (Group Discussion), आणि वक्तृत्व कला यांसारखी 'सॉफ्ट स्किल्स' वाढवावीत. छंद जोपासणे हा केवळ विरंगुळा नसून, त्यातून नवनिर्मितीचा आनंद आणि समाधान मिळवता येते. छंदातून कार्यक्षमता, स्वावलंबन आणि व्यावसायिक शिक्षणाची आवड निर्माण होते.

या सुट्टीत स्वतःला ओळखण्यासाठी 'SWOT Analysis' (Strength, Weakness, Opportunity, Threat) करण्याचा सल्ला लेखक देतात. स्वतःमधील दोष ओळखून ते दूर करण्याचा प्रयत्न करावा. मिळालेल्या वेळेचे महत्त्व ओळखून प्रत्येक क्षण चांगल्या कामासाठी वापरावा. शिक्षण ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे आणि जो शिकण्यासाठी भुकेला असतो, तो प्रत्येक व्यक्ती आणि घटनेतून शिकू शकतो. त्यामुळे या सुट्टीचा पुरेपूर उपयोग करिअर घडवण्यासाठी करावा, असे आवाहन लेखक करतात.

अध्याय २: करिअर योग्य दिशेने

नवीन वर्षाच्या सुरुवातीला अनेकजण संकल्प करतात. नोकरीच्या शोधात असणाऱ्या उमेदवारांनी उत्तम करिअर करण्याचा किंवा चांगली नोकरी मिळवण्याचा संकल्प करावा आणि त्या दिशेने योग्य वाटचाल करावी, असे लेखक सुचवतात. गतवर्षाचे सिंहावलोकन करून, ठरवलेले ध्येय साध्य झाले का, याचा आढावा घ्यावा. जर ध्येय गाठता आले नसेल, तरी खचून न जाता नवीन वर्षात येणाऱ्या संधींचा फायदा घ्यावा.

स्पर्धा परीक्षांची तयारी करणाऱ्या उमेदवारांनी प्रथम आपले ध्येय निश्चित करावे आणि देशासाठी काय करता येईल याचा विचार करून प्रयत्न सुरू करावेत. एकदा दृढनिश्चय केला की पंखांना भरारी घेण्यासाठी बळ मिळते. गेल्या काही वर्षांत परीक्षा पद्धतीत मोठे बदल झाले आहेत; बँकिंग परीक्षेची पात्रता पदवीधर झाली आहे आणि अनेक परीक्षा ऑनलाइन पद्धतीने घेतल्या जात आहेत. बँक, रेल्वे, UPSC, MPSC यांसारख्या विविध परीक्षांच्या जाहिरातींवर लक्ष ठेवून, अर्ज निघण्यापूर्वीच तयारीला लागावे. परीक्षेचा अर्ज निघाल्यावर तयारी करणे म्हणजे नैराश्याला आमंत्रण देण्यासारखे आहे. त्यामुळे येणाऱ्या वर्षात कोणत्या परीक्षा होणार आहेत याचा अंदाज घेऊन, आत्तापासूनच तयारीला लागल्यास ठरवलेले ध्येय साध्य करणे सोपे होते.

अध्याय ३: टाईमपास आयुष्यात नापास

यश हे प्रवासातील अंतिम ठिकाण नसून तो एक प्रवास आहे. यशाचा सतत विचार करणे ही यशाची पहिली पायरी आहे. जे व्यक्ती सतत आपल्या ध्येयपूर्तीचा आणि यशाचा विचार करतात, तेच यशस्वी होतात आणि प्रतिकूल परिस्थितीतही आव्हानांना सामोरे जातात. यशस्वी होणे किंवा अयशस्वी होणे हे पूर्णपणे आपल्यावर अवलंबून असते.

यशाच्या समीकरणात 'विचार - कृती - सवय - परिणाम' यांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. चांगला विचार करून त्यानुसार कृती केली आणि त्या कृतीचे सवयीत रूपांतर केले, तर त्याचे चांगले परिणाम नक्कीच दिसतात. या प्रक्रियेत वेळेचे व्यवस्थापन हे एक उत्तम कौशल्य आहे. वेळेचे योग्य नियोजन केल्यास तणाव कमी होतो आणि उत्पादकता वाढते. लेखक म्हणतात की, "समय ही जीवन है, समय को बरबाद करना, अपने जीवन को बरबाद करना है". जो मिळालेल्या वेळेचा सदुपयोग करतो, तो यशस्वी होतो आणि ज्याला हे जमत नाही तो अपयशी ठरतो.

वेळेच्या व्यवस्थापनाबाबत अनेकजण सबबी सांगतात, जसे की 'माझ्याकडे वेळच नाही' किंवा 'दबावाखाली मी चांगले काम करतो'. परंतु सत्य हे आहे की वेळेचे व्यवस्थापन करिअरसाठी एक गुरुकिल्ली आहे. आईन्स्टाईन यांनी वेळेबद्दल म्हटले आहे की, "मला एखादे काम करण्यासाठी एक तास दिला, तर ते काम कसे करायचे याच्या नियोजनासाठी मी ५० मिनिटे वापरीन". चालढकल करणे, कामाची व्याप्ती पाहून घाबरणे किंवा काम उत्तम होईल की नाही या भीतीने कामाला सुरुवातच न करणे यांसारख्या समस्यांवर मात करण्यासाठी कामाची लहान भागांमध्ये विभागणी करावी आणि कामाला सुरुवात करावी, कारण "Well begun is half done".

अध्याय ४: बारावी ते पदवी परीक्षेनंतरचा सुट्टीचा काळ व करिअरची तयारी

"स्पर्धा तिथे प्रगती" हे सत्य कोणीही नाकारू शकत नाही. स्पर्धा परीक्षा आता प्रत्येकाच्या जीवनाचा अविभाज्य घटक बनल्या आहेत. डॉक्टर, इंजिनिअर किंवा व्यवस्थापन क्षेत्रात प्रवेश घ्यायचा असेल, तर स्पर्धा परीक्षा द्यावीच लागते. त्यामुळे या परीक्षांचे महत्त्व मोठे आहे.

दहावी आणि बारावी उत्तीर्ण झालेल्या विद्यार्थ्यांसाठीही नोकरीच्या अनेक संधी उपलब्ध आहेत. स्टाफ सिलेक्शन कमिशन (SSC) मार्फत केंद्र शासनात लिपिक (Lower Divisional Clerk) आणि मल्टी टास्किंग स्टाफ (Multi Tasking Staff) या पदांसाठी भरती होते. बँकिंग क्षेत्रातही मोठ्या प्रमाणावर भरती अपेक्षित आहे. राष्ट्रीयीकृत बँका, स्टेट बँक ऑफ इंडिया, आणि रिझर्व्ह बँक यांसारख्या बँकांमध्ये अधिकारी आणि लिपिक पदांसाठी IBPS मार्फत सामायिक परीक्षा घेतली जाते.

जवळपास सर्वच स्पर्धा परीक्षांचा अभ्यासक्रम ७५ ते ८० टक्के सारखाच असतो. त्यामुळे बारावी किंवा पदवी परीक्षेनंतर मिळणाऱ्या सुट्टीच्या काळाचा उपयोग या परीक्षांच्या तयारीसाठी करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. अमृतेश औरंगाबादकर यांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी UPSC परीक्षा उत्तीर्ण केली, हे उत्तम उदाहरण आहे. हे यश त्यांनी सुट्टीच्या वेळेचा सदुपयोग करून मिळवले. जर विद्यार्थ्यांनी सुट्टीच्या काळात इंग्रजी व्याकरण, गणित आणि सामान्य ज्ञानाचा अभ्यास केला, तर त्यांना परीक्षेत यश मिळवणे अवघड जाणार नाही. दररोज २५-३० गणिते सोडवणे आणि सराव परीक्षा देणे हा नित्यनियम असायला हवा, तरच भविष्यात यशस्वी उमेदवारांच्या यादीत आपले नाव असेल.

अध्याय ५: राष्ट्रीय प्रज्ञा शोध परीक्षा

राष्ट्रीय प्रज्ञा शोध परीक्षा (National Talent Search Examination - NTSE) ही शालेय विद्यार्थ्यांसाठी एक अत्यंत प्रतिष्ठेची आणि राष्ट्रीय पातळीवरील स्पर्धा परीक्षा आहे. मात्र, महाराष्ट्रात अजूनही या परीक्षेपेक्षा शालेय परीक्षांना जास्त महत्त्व दिले जाते, ज्यामुळे पुढे आयआयटी (IIT) सारख्या परीक्षांमध्ये राज्यातील विद्यार्थी मागे पडतात. स्पर्धा परीक्षांपासून पळून चालणार नाही, हे पालकांनी आणि शिक्षकांनी समजून घेणे आवश्यक आहे.

ही परीक्षा आता दहावीच्या विद्यार्थ्यांसाठी दोन स्तरांवर घेतली जाते. पहिल्या स्तरात यशस्वी होणारे विद्यार्थी दुसऱ्या, म्हणजेच राष्ट्रीय स्तरावरील परीक्षेसाठी पात्र ठरतात. या परीक्षेत यशस्वी होणाऱ्या विद्यार्थ्यांना Ph.D. पर्यंत शिष्यवृत्ती मिळते. या परीक्षेमुळे बोर्डाच्या परीक्षेचा अभ्यास तर होतोच, शिवाय विद्यार्थ्यांची विचारक्षमताही वाढते. या परीक्षेचा मुख्य उद्देश भारतातील प्रज्ञावंत विद्यार्थी शोधून त्यांना त्यांच्या शैक्षणिक कारकिर्दीत मदत करणे हा आहे.

परीक्षेमध्ये तीन प्रश्नपुस्तिका असतात:

 * सामान्य बौद्धिक क्षमता चाचणी (General Mental Ability Test): यात ५० वस्तुनिष्ठ प्रश्न असतात.

 * शालेय विषय भाषा चाचणी (Language Testing): यात भाषाविषयक ४० वस्तुनिष्ठ प्रश्न असतात.

 * शालेय क्षमता चाचणी (Scholastic Aptitude Test): यात सामान्य विज्ञान, समाजशास्त्र, आणि गणित या विषयांवर आधारित ९० प्रश्न असतात.

   ही परीक्षा म्हणजे UPSC, MPSC, बँकिंग यांसारख्या भविष्यातील स्पर्धा परीक्षांची एक रंगीत तालीमच आहे. बुद्धिमत्तेला मेहनतीची, सातत्याची, चिकाटीची आणि जिद्दीची जोड मिळाल्यास या परीक्षेत यश मिळवणे शक्य आहे.

अध्याय ६: स्पर्धा परीक्षा - नोकरीचा राजमार्ग

आजच्या काळात करिअरची निवड हा एक मोठा प्रश्न बनला आहे. बदलत्या काळानुसार करिअरच्या वाटाही बदलत आहेत आणि योग्य वेळी संधी ओळखून योग्य मार्ग निवडणाराच यशस्वी होतो. सरकारी नोकरीचे आकर्षण आजही कायम आहे, पण त्यासाठी स्पर्धा परीक्षा देणे अनिवार्य आहे. या परीक्षांबद्दल योग्य माहिती न मिळाल्यास सरकारी नोकरी हे एक स्वप्नच राहते.

स्पर्धा परीक्षा केवळ नोकरी मिळवण्यासाठी नसतात, तर संस्थांना चांगले आणि गुणवान उमेदवार मिळावेत यासाठीही असतात. प्रत्येक संस्थेला प्रगतीसाठी चांगला कर्मचारी वर्ग हवा असतो. या स्पर्धेमुळेच उमेदवारांना नोकरीच्या अधिक संधी उपलब्ध होत आहेत.

शैक्षणिक पात्रतेनुसार विविध पदांसाठी परीक्षा देता येतात:

 * दहावी उत्तीर्ण: महाराष्ट्र शासनात लिपिक-टंकलेखक आणि स्टाफ सिलेक्शन कमिशनमार्फत मल्टी टास्किंग स्टाफ.

 * बारावी उत्तीर्ण: स्टाफ सिलेक्शन कमिशनमार्फत लोअर डिव्हिजनल क्लार्क आणि विमा कंपन्यांमध्ये असिस्टंट (६०% गुणांसह).

 * पदवीधर: UPSC मार्फत IAS/IPS, MPSC मार्फत राज्यसेवा, पोलीस उपनिरीक्षक, विक्रीकर निरीक्षक, तसेच स्टाफ सिलेक्शन कमिशनमार्फत विविध इन्स्पेक्टर आणि ऑडिटर पदे.

   या परीक्षा उमेदवारांना नोकरी मिळवण्यासाठी एक उत्तम माध्यम उपलब्ध करून देतात.

अध्याय ७: स्पर्धा परीक्षा जिंकण्यासाठी

हे युग स्पर्धेचे आणि माहिती तंत्रज्ञानाचे आहे. आयुष्य हीच एक स्पर्धा बनली आहे. ही स्पर्धा जिंकण्यासाठी चिकाटी, जिद्द, एकाग्रता, सातत्य, मेहनत, प्रामाणिकपणा आणि संयम हे गुण आत्मसात करणे आवश्यक आहे. तारुण्याचा काळ हा सुवर्णकाळ असून, या वेळेचा उपयोग करून आयुष्याचे सोने करायला हवे.

यशस्वी माणूस हा एकाग्रतेने कार्य करणारा एक सर्वसामान्य माणूसच असतो. अर्जुनाला ज्याप्रमाणे फक्त पोपटाचा डोळा दिसत होता, तीच एकाग्रता स्पर्धा परीक्षांमध्ये आवश्यक आहे. या परीक्षांची तयारी करणाऱ्या उमेदवारांमध्ये संयम आणि सहनशीलता हे गुण अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. भरती प्रक्रियेला वेळ लागल्यास हेच गुण उमेदवाराला नकारात्मक विचारांपासून दूर ठेवतात. अरविंद इनामदार यांचे उदाहरण देताना लेखक सांगतात की, ते पोलीस उपनिरीक्षक पदाच्या परीक्षेत अयशस्वी झाले, परंतु त्यांनी ते अपयश पचवून UPSC ची परीक्षा दिली आणि IPS अधिकारी बनले.

प्रत्येक यशस्वी व्यक्तीचे यश हे अपयशाच्या अनेक पायऱ्यांवर उभे असते. संकटांना घाबरून न जाता, त्यांचे संधीत रूपांतर करणाराच स्पर्धा जिंकतो. यश मिळवण्यासाठी अभ्यास, सातत्य, जिद्द आणि मेहनत यांच्याइतकेच प्रामाणिकपणा आणि नम्रतेलाही महत्त्व आहे, कारण "विद्या विनयेन शोभते". अनेकदा वय निघून गेल्यावर या परीक्षांचे महत्त्व कळते, पण तेव्हा पश्चात्तापाशिवाय काहीही उरत नाही. त्यामुळे मिळालेल्या संधीचा पुरेपूर फायदा घ्यावा, असे लेखक सांगतात.

अध्याय ८: स्पर्धा परीक्षा - अभ्यास आणि कौशल्य

स्पर्धा परीक्षा हा आता युवा पिढीसाठी अविभाज्य घटक बनला आहे. या परीक्षांमध्ये यश मिळवण्यासाठी अभ्यासासोबतच काही कौशल्ये आत्मसात करणे आवश्यक आहे. संयम हा त्यापैकी एक महत्त्वाचा गुण आहे. पहिल्या किंवा दुसऱ्या प्रयत्नात अपयश आल्यास अनेक उमेदवार स्पर्धा सोडून देतात, जे चुकीचे आहे.

स्पर्धा जिंकण्यासाठी अभ्यासाचे कौशल्य, वेळेचा सदुपयोग करण्याचे कौशल्य, अभ्यास लक्षात ठेवण्याचे कौशल्य आणि महत्त्वाच्या गोष्टींची नोंद करण्याचे कौशल्य आवश्यक आहे. अभ्यासातील नियमितपणा आणि सातत्य हेदेखील तितकेच महत्त्वाचे आहेत. स्पर्धा परीक्षांबद्दल अनेक गैरसमज आहेत, परंतु उमेदवारांची निवड केवळ गुणवत्तेच्या आधारावरच होते, हे लक्षात ठेवावे.

अभ्यासासाठी समविचारी मित्रांची संगत फायदेशीर ठरते. गटचर्चेतून आणि विचारांच्या देवाणघेवाणीतून कमी वेळात अधिक ज्ञान मिळवणे शक्य होते आणि आत्मविश्वास वाढतो. अभ्यासाचे ठिकाण आणि वातावरण प्रसन्न असावे, कारण प्रसन्न वातावरणाशिवाय मनाची एकाग्रता साधता येत नाही. वाचलेल्या गोष्टी लक्षात राहण्यासाठी त्याचे मनन आणि चिंतन करणे गरजेचे आहे. स्पर्धा परीक्षेचा अभ्यास म्हणजे व्यक्तिमत्त्व विकासच होय. त्यामुळे उमेदवाराने आपले आचार, विचार आणि वागणूक आदर्श ठेवावी.

अध्याय ९: स्पर्धा परीक्षा - नियोजन

'स्पर्धा तिथे प्रगती' हे वाक्य सर्वच क्षेत्रांना लागू होते. जर स्पर्धा परीक्षा टाळता न येणारी गोष्ट असेल, तर तिचे योग्य नियोजन करणे आवश्यक आहे. "If you fail to Plan, You plan to fail" हे वाक्य नियोजनाचे महत्त्व अधोरेखित करते. आयुष्यातील प्रत्येक टप्प्याचे नियोजन महत्त्वाचे आहे. चांगला वृद्धापकाळ घालवण्यासाठी तारुण्यात नियोजन करावे लागते, त्याचप्रमाणे चांगले करिअर घडवण्यासाठी शालेय आणि महाविद्यालयीन जीवनातच नियोजन करणे आवश्यक आहे.

स्पर्धा परीक्षांचा अभ्यासक्रम पाहून त्यानुसार नियोजन करावे. सामान्य ज्ञान, गणित, बुद्धिमत्ता चाचणी आणि इंग्रजी हे या परीक्षांमधील मुख्य विषय आहेत.

 * सामान्य ज्ञान: यासाठी वर्तमानपत्रांचे नियमित वाचन आणि महत्त्वाच्या राजकीय, सामाजिक, शैक्षणिक घडामोडींच्या नोंदी ठेवणे आवश्यक आहे.

 * गणित: गणितातील संकल्पना, नियम आणि सूत्रे समजून घ्यावीत. प्रथम अचूकतेवर आणि नंतर गतीवर भर द्यावा. दररोज किमान ३० गणिते सोडवण्याचा सराव करावा.

 * बुद्धिमत्ता चाचणी: संख्यामालिका, सांकेतिक भाषा, नातेसंबंध, दिशाविषयक प्रश्न यांसारख्या विविध प्रकारच्या प्रश्नांचा सराव करणे महत्त्वाचे आहे. यासाठीही दररोज ३० उदाहरणे सोडवावीत.

 * इंग्रजी: व्याकरण, समानार्थी-विरुद्धार्थी शब्द आणि वाक्यातील चुका ओळखणे यावर लक्ष केंद्रित करावे. यासाठी शब्दसंग्रह वाढवणे आवश्यक आहे.

   "टाईमपास आयुष्यात नापास" हे लक्षात ठेवून आणि सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून वेळेचे नियोजन करणे यशासाठी अनिवार्य आहे.

अध्याय १०: स्पर्धा परीक्षा - अभ्यास तंत्र व क्षमता

स्पर्धा परीक्षा हा नोकरीचा एकमेव राजमार्ग आहे आणि या मार्गावरून यशस्वीपणे चालणाराच आपले ध्येय गाठतो. 'जो थांबला तो संपला' हा जगाचा अलिखित नियम आहे. गतीमध्येच प्रगती दडलेली असते. स्पर्धा परीक्षा आपल्यातील चिकाटी, जिद्द, प्रामाणिकपणा आणि क्षमतेची परीक्षा घेत असते. क्षमतेला मर्यादा नसतात; वापराने ती वाढते आणि न वापरल्यास गंजते.

आपले ध्येय ठरवून, ते गाठण्यासाठी वाट निश्चित करावी आणि प्रामाणिक अभ्यासाने वाटचाल सुरू करावी. स्वामी विवेकानंद, डॉ. आंबेडकर, महात्मा गांधी यांसारख्या महान व्यक्तींच्या यशाचे रहस्य त्यांच्यातील क्षमतेच्या योग्य वापरात दडलेले आहे.

परीक्षा कधी होईल याचा विचार करण्यापेक्षा, आपल्याजवळ असलेल्या वेळेचा जास्तीत जास्त उपयोग अभ्यासासाठी करावा. सर्व परीक्षांचा अभ्यासक्रम बराचसा सारखा असल्याने, गणित, बुद्धिमत्ता चाचणी आणि इंग्रजी यांसारख्या सामायिक घटकांचा अभ्यास सुरू ठेवावा. मोठी परीक्षा देण्याचे ध्येय असले तरी, इतर लहान परीक्षांना सराव परीक्षा म्हणून सामोरे जावे. यामुळे आपली तयारी कितपत झाली आहे याचा अंदाज येतो. परीक्षा आल्यावर अभ्यास करू हा दृष्टिकोन नैराश्य देणारा आहे. त्यामुळे "मी परीक्षेसाठी तयार आहे" हा सकारात्मक विचार ठेवून अभ्यासाला लागावे आणि संधीचे सोने करावे.

अध्याय ११: स्पर्धा परीक्षांसाठीची भूमिका व पूर्वतयारी

मागील काही वर्षांत स्पर्धा परीक्षांची तयारी करणाऱ्या उमेदवारांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे. पूर्वी डॉक्टर, इंजिनिअर होण्याकडे कल होता, पण आता सरकारी नोकरीकडे कल झुकलेला दिसतो. प्रत्येक पालकाला आपल्या मुलाने मोठे व्हावे, समाजात मान-सन्मान मिळवावा असे वाटते. पण केवळ इच्छा बाळगून हे शक्य नाही; त्यासाठी कुटुंबातील वातावरणही पोषक असायला हवे.

पोषक वातावरण म्हणजे केवळ पुस्तके आणि अभ्यासाचे साहित्य पुरवणे नव्हे, तर मुलांमध्ये अभ्यासाची आवड निर्माण करणे, त्यांना रोल मॉडेल निवडायला लावणे आणि विविध विषयांवर मनमोकळ्या चर्चा करणे. उमेदवारांनी समविचारी विद्यार्थ्यांसोबत एकत्रित अभ्यास आणि गटचर्चा करावी. दिवसातून किमान दहा तास अभ्यास करणे आणि पाच तासांच्या वाचनानंतर किमान एक तास लेखन करणे आवश्यक आहे. स्वतःच्या नोट्स तयार केल्यास उजळणी करणे सोपे जाते.

स्पर्धा परीक्षेत पहिल्याच प्रयत्नात यश मिळणे ही आता दुर्मिळ गोष्ट बनली आहे. त्यासाठी पूर्वतयारी खूप महत्त्वाची आहे. बारावी उत्तीर्ण झाल्यावर लगेचच तयारीला सुरुवात करणे हीच योग्य वेळ आहे. ही तयारी करताना कॉलेजच्या अभ्यासावर परिणाम होणार नाही, याची काळजी घ्यावी आणि त्यासाठी योग्य वेळापत्रक तयार करावे.

अध्याय १२: स्पर्धा परीक्षांतील गणिताची तयारी

सरकारी, निमसरकारी किंवा खासगी क्षेत्रात नोकरी मिळवण्यासाठी स्पर्धा परीक्षा अनिवार्य आहे. या परीक्षांमध्ये गणित हा एक महत्त्वाचा विषय आहे, जो एकतर यश मिळवून देतो किंवा मागे खेचतो. अनेक उमेदवारांना हा विषय आवडत नाही कारण शाळेत त्यांच्या मूलभूत संकल्पना स्पष्ट झालेल्या नसतात.

स्पर्धा परीक्षांमध्ये केवळ गणित सोडवणे महत्त्वाचे नाही, तर ते वेळेत सोडवणे महत्त्वाचे आहे. यासाठी गणितातील शॉर्टकट पद्धती माहित असणे आवश्यक आहे. सरावाने अचूकता येते, तर शॉर्टकटमुळे गती वाढते. बँकिंग आणि स्टाफ सिलेक्शन कमिशनच्या परीक्षांमध्ये गणिताची काठिण्य पातळी खूप उच्च असते. त्यामुळे सोपी उदाहरणे सोडवून समाधान मानण्यापेक्षा कठीण उदाहरणांचा सराव करणे आवश्यक आहे.

गणिताच्या अभ्यासक्रमात साधारणपणे खालील घटकांचा समावेश असतो:

 * संख्या प्रणाली

 * अपूर्णांक

 * शेकडेवारी

 * सरासरी

 * गुणोत्तर-प्रमाण

 * भागीदारी

 * नफा-तोटा

 * सरळव्याज व चक्रवाढ व्याज

 * काळ-काम-वेग आणि इतर

   या विषयाची व्याप्ती मोठी असल्याने, अभ्यासातील सातत्यच प्रावीण्य मिळवून देऊ शकते.

अध्याय १३: मराठीचा सराव आणि आत्मविश्वास

मराठी ही आपली व्यवहारातील भाषा असली तरी, स्पर्धा परीक्षांमधील मराठी विषयाच्या अभ्यासक्रमाकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही. महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या (MPSC) विक्रीकर निरीक्षक, पोलीस उपनिरीक्षक, सहाय्यक आणि टॅक्स असिस्टंट यांसारख्या पदांसाठी होणाऱ्या मुख्य परीक्षेत मराठी हा अनिवार्य विषय आहे.

या विषयात उमेदवारांची बुद्धी, निर्णयक्षमता आणि आकलनक्षमता तपासली जाते. भरपूर अभ्यासासोबतच मागील प्रश्नपत्रिका वेळेत सोडवण्याचा सराव करणे आवश्यक आहे, कारण त्यामुळे आत्मविश्वास वाढतो आणि यशाची खात्री निर्माण होते. अभ्यासक्रमात साधारणपणे खालील घटकांचा समावेश असतो:

 * शब्दसमूह व शब्दसंग्रह: समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द, एका शब्दाबद्दल अनेक शब्द.

 * वाक्यरचना: प्रयोग, वाक्याचे प्रकार, शुद्ध वाक्य ओळखणे.

 * व्याकरण: शब्दांच्या जाती, विभक्ती, संधी, अलंकार, समास.

 * वाक्प्रचार व म्हणी: त्यांचा अर्थ ओळखणे आणि म्हणी पूर्ण करणे.

 * उताऱ्यावरील प्रश्न: दिलेल्या उताऱ्याचे आकलन करून प्रश्नांची उत्तरे देणे.

   मराठी भाषेकडे दुर्लक्ष न करता, नियमित अभ्यास आणि सराव केल्यास या विषयात चांगले गुण मिळवता येतात.

अध्याय १४: लक्ष्य सरकारी नोकरी

सरत्या वर्षाच्या अखेरीस प्रत्येकजण नवीन वर्षासाठी संकल्प करतो. स्पर्धा परीक्षांची तयारी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांनी वर्षभराचे वेळापत्रक आखून अभ्यासाचे नियोजन करावे. प्रथम आपले ध्येय निश्चित करून त्या दिशेने प्रयत्नांना सुरुवात करावी. परीक्षा जवळ आल्यावर तयारी करणे पुरेसे नसते; पाया मजबूत करण्यासाठी आधीपासूनच अभ्यास करणे आवश्यक आहे.

येणाऱ्या वर्षात कोणत्या परीक्षा होणार आहेत, याचा अंदाज घेऊन अभ्यासाचे नियोजन करावे. संबंधित परीक्षा देणाऱ्या इतर विद्यार्थ्यांच्या संपर्कात राहिल्याने आणि त्यांच्याशी चर्चा केल्याने आपण कुठे आहोत याचा अंदाज येतो. मागील परीक्षांमध्ये अयशस्वी झालेल्या उमेदवारांनी आपल्या अपयशाची कारणे शोधून नव्या दमाने तयारीला लागावे. योग्य नियोजन आणि प्रामाणिक प्रयत्नांनी यश नक्कीच मिळते.

अध्याय १५: रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया ग्रुप ‘बी’ ऑफिसर पदाची तयारी

रिझर्व्ह बँकेने हे दशक 'निवृत्तीचे दशक' म्हणून जाहीर केल्यामुळे बँकिंग आणि इतर सरकारी क्षेत्रांमध्ये नोकरीच्या प्रचंड संधी निर्माण झाल्या आहेत. तरीही 'नोकरी मिळत नाही' असे म्हणणाऱ्यांची संख्या वाढत आहे. याचे कारण म्हणजे योग्य पद्धतीने आणि सातत्यपूर्ण तयारीचा अभाव. जे चिकाटीने, अविश्रांत मेहनत करतात आणि अभ्यासात सातत्य ठेवतात, त्यांनाच यश मिळते.

रिझर्व्ह बँकेमार्फत ग्रुप ‘बी’ ऑफिसर पदासाठी दरवर्षी जाहिरात प्रसिद्ध होते. या पदासाठी पदवी परीक्षेत किमान ६०% गुण आवश्यक असतात. ही परीक्षा तीन स्तरांवर घेतली जाते:

 * स्तर १ (पूर्व परीक्षा): ही २०० गुणांची वस्तुनिष्ठ परीक्षा असून, यात इंग्रजी, सामान्य अध्ययन, गणित आणि बुद्धिमत्ता चाचणी या विषयांचा समावेश असतो.

 * स्तर २ (मुख्य परीक्षा): यात इंग्रजी, आर्थिक व सामाजिक घडामोडी, आणि फायनान्स व मॅनेजमेंट या तीन विषयांवर प्रत्येकी १०० गुणांचे पेपर असतात.

 * स्तर ३ (मुलाखत): मुख्य परीक्षेत यशस्वी होणाऱ्या उमेदवारांना मुलाखतीसाठी बोलावले जाते.

   या परीक्षेचा अभ्यासक्रम विस्तृत असला तरी, योग्य नियोजनाने तयारी केल्यास या प्रतिष्ठित पदावर पोहोचणे शक्य आहे.

अध्याय १६: स्पर्धा परीक्षा - मानसिकता सक्सेस मंत्र

स्पर्धा परीक्षा हा आता जीवनाचाच एक अविभाज्य घटक बनला आहे, ज्याची सुरुवात शालेय जीवनापासूनच होते. पदवीनंतर नोकरी मिळवण्यासाठी या परीक्षेला पर्याय नाही. या परीक्षांमध्ये यशस्वी होण्यासाठी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे त्यासाठी लागणारी 'मानसिकता' तयार करणे. या मानसिकतेमध्ये सकारात्मक प्रवृत्ती, कठोर परिश्रम, परीक्षेचे तंत्र, चिकाटी आणि सखोल अभ्यास यांचा समावेश होतो.

पहिल्याच प्रयत्नात यश मिळेलच असे नाही, आणि अपयश आले म्हणून स्पर्धा सोडून देणे चुकीचे आहे. "हे मला जमणार नाही," "यासाठी वशिला लागतो" "मला कुठे आरक्षण आहे" यांसारख्या नकारात्मक विचारांनी स्वतःच्या अपयशाचे खापर दुसऱ्यांवर फोडून अनेकजण स्पर्धेतून बाहेर पडतात. कठोर परिश्रमाला पर्याय नाही. यशस्वी आयएएस/आयपीएस अधिकाऱ्यांनी दररोज किमान १२ तास अभ्यास केल्याचे सांगितले आहे. कठोर परिश्रमासोबत अभ्यासाचे तंत्र (उदा. गणितातील शॉर्टकट) महत्त्वाचे आहे.

शेवटी, लेखक "Winners never quit, and quitters never win" या उक्तीने उमेदवारांना प्रोत्साहित करतात आणि अभ्यासाची कास न सोडण्याचा सल्ला देतात.

पुस्तकाचे समीक्षण (सारांश)

पुस्तकाच्या शेवटी एक विस्तृत समीक्षण दिले आहे. यात म्हटले आहे की, महाराष्ट्रातील अनेक तरुण प्रशासकीय अधिकारी होण्याचे स्वप्न पाहतात, पण योग्य मार्गदर्शनाअभावी त्यांना अपयशाला सामोरे जावे लागते. प्रा. संजय मोरे यांचे हे पुस्तक अशा विद्यार्थ्यांसाठी, तसेच त्यांचे पालक आणि शिक्षकांसाठी एक मोलाचा मार्गदर्शक ठरू शकते. या पुस्तकात परीक्षेचे स्वरूप, निवड प्रक्रिया, मुलाखत, अभ्यासपद्धती आणि बदलणारा पॅटर्न या सर्व बाबींचा सोप्या भाषेत ऊहापोह केला आहे.

समीक्षणानुसार, स्पर्धा ही इतरांशी नसून स्वतःशीच आहे, हा विचार करून विद्यार्थ्यांनी करिअर निवडावे. नियोजनाचे महत्त्व पटवून देताना नेपोलियनचे उदाहरण दिले आहे, जो म्हणतो, "मी कोणतेही युद्ध प्रथम घरी कागदावर जिंकतो, मग रणांगणावर". याचा अर्थ, माणूस आधी मनात जिंकतो आणि नंतर प्रत्यक्षात. लेखकाच्या लेखनात अभ्यासाच्या तंत्रासोबतच 'प्रेरणेचा मंत्र' जपला गेल्याने या पुस्तकाची उपयुक्तता वाढली आहे, असे समीक्षक नमूद करतात. हे पुस्तक केवळ एक मार्गदर्शक नसून, स्पर्धा परीक्षांच्या खडतर प्रवासात उमेदवारांना मानसिक बळ देणारे एक साधन आहे. आणखी विस्तृत माहिती मिळवण्यासाठी हे पुस्तक संपूर्ण वाचा. 

धन्यवाद.