प्रस्तावना: पार्श्वभूमी आणि संघर्ष
कादंबरीची सुरुवात लेखकाच्या कौटुंबिक पार्श्वभूमीने होते, जी त्याच्या पुढील संघर्षाची बीजे पेरते. लेखकाची आई, तारा, हिचा विवाह अवघ्या एक वर्षाची असताना तिच्यापेक्षा आठ-नऊ वर्षांनी मोठ्या असलेल्या रतनूशी (लेखकाचे वडील) होतो. हा बालविवाह त्या काळातील सामाजिक परिस्थितीचे आणि स्त्रियांच्या असहायतेचे प्रतीक आहे.
लेखकाचे घराणे मूळचे कर्नाटकातील असून, एका खुनामुळे पलायन करून ते कागल संस्थानात स्थायिक झाले होते. त्यांच्या घराण्यात भांडखोर आणि तापट स्वभाव पिढ्यानपिढ्या चालत आलेला होता. गुरांच्या बाजारात जकात गोळा करण्याच्या कामामुळे त्यांचे मूळ आडनाव 'यादव' बदलून 'जकाते' असे पडले. लेखकाचे वडील रतनू याच स्वभावाचे होते. ते स्वभावाने आळशी, तापट आणि कमालीचे संकुचित विचारांचे होते. त्यांच्या मते, शेतकरी मुलाने शेतीच केली पाहिजे; शिक्षण घेणे म्हणजे कुळाचा नाश करणे होय.
याउलट, लेखकाची आई तारा ही अत्यंत सोशिक स्त्री होती. तिचे बालपण आणि तारुण्य नवऱ्याचा मार खाण्यात आणि गरिबीचे चटके सोसण्यात गेले. दोन मुलींनंतर जेव्हा लेखकाचा (आनंद) जन्म झाला, तेव्हा घरात मोठा आनंद साजरा करण्यात आला, कारण तो वंशाचा दिवा होता. मात्र, हा आनंद त्याच्या शिक्षणाच्या मार्गात अडथळा ठरणार होता.
शिक्षणाचा आरंभ आणि वडिलांचा विरोध
आनंदला शाळेत घालण्यात आले, पण त्याचा हा आनंद फार काळ टिकला नाही. त्याचे वडील रतनू त्याला शाळेत पाठवण्याच्या पूर्ण विरोधात होते. त्यांच्या लेखी, घरात एक खाणारे तोंड वाढले होते आणि त्याला शेतीच्या कामाला जुंपणे अधिक महत्त्वाचे होते. आनंद चौथी इयत्तेत असताना, वडिलांनी त्याला शाळेतून काढून गुरे चारायला आणि शेतातील इतर कामांसाठी ठेवले.
इथून आनंदच्या खऱ्या 'झोंबी'ला सुरुवात होते. त्याच्या मनात शिक्षणाची प्रचंड ओढ होती, पण वडिलांचा विरोध एखाद्या पहाडासारखा त्याच्यासमोर उभा होता. तो वडिलांना गयावया करायचा, आईकडे हट्ट धरायचा, पण त्याचा काही उपयोग होत नसे. उलट, शिक्षणाचे नाव काढताच त्याला वडिलांकडून मार मिळत असे. त्याचे बालपण इतर मुलांसारखे खेळण्या-बागडण्यात नाही, तर शेतातील अवजड कामांमध्ये आणि वडिलांच्या शिव्या-मार खाण्यात जाऊ लागले.
संघर्षाचा नवा अध्याय: एक अट आणि अविरत कष्ट
शाळा सुटल्यामुळे आनंद आतून तुटून गेला होता. त्याचे मित्र शाळेत जात होते आणि आपण मात्र मळ्यात गुरे राखत आहोत, हे त्याला असह्य होत होते. त्याने एक धाडसी निर्णय घेतला. त्याने वडिलांना एक अट घातली: "मी सकाळपासून शाळा भरेपर्यंत आणि शाळा सुटल्यानंतर रात्रीपर्यंत मळ्यातील सर्व कामे करेन, गुरांची धार काढेन, पाणी पाजेन, पण दिवसा मला शाळेत जाऊ द्या."
हा प्रस्ताव वडिलांना पटण्यासारखा नव्हता, पण गावातील काही प्रतिष्ठित व्यक्तींच्या (देसाई आणि दिवाणजी) मध्यस्थीमुळे आणि आनंदच्या चिवटपणामुळे रतनूला नाइलाजाने ही अट मान्य करावी लागली.
आता आनंदच्या आयुष्यातील सर्वात खडतर काळ सुरू झाला. तो पहाटे लवकर उठून मळ्यावर जायचा, गुरांना चारायचा, शेण काढायचा आणि अकरा वाजेपर्यंत शेतातली सर्व कामे करायचा. त्यानंतर धावतपळत, मळलेल्या कपड्यांवरच शाळेत पोहोचायचा. शाळेत उशिरा पोहोचल्यामुळे त्याला अनेकदा शिक्षकांचा मार खावा लागत असे. शाळा सुटल्यावर तो पुन्हा मळ्यात येऊन रात्रीपर्यंत काम करायचा. या दिनक्रमात त्याच्या जेवणाखाण्याचेही हाल होत. अनेकदा तो उपाशीपोटीच शाळेत जात असे. अभ्यास करायला रात्री उशिरा थोडाच वेळ मिळत असे. हा दिनक्रम म्हणजे अक्षरशः शरीराचे आणि मनाचे शोषण होते, पण शिक्षणाच्या ओढीने तो हे सर्व सहन करत होता.
शाळेतील जग आणि प्रेरणा
या संघर्षात त्याला शाळेतील वातावरणामुळे मोठा आधार मिळाला. त्याला काही चांगले आणि समजूतदार शिक्षक लाभले. सौदलगेकर नावाचे मराठीचे शिक्षक स्वतः कवी होते. त्यांनी आनंदमधील कवित्व ओळखले आणि त्याला कविता लिहिण्यास प्रोत्साहन दिले. त्यांच्यामुळे आनंदला वाचनाची आणि लेखनाची गोडी लागली. नाईक मास्तरांनी त्याला नाटकांमध्ये आणि स्काऊटच्या उपक्रमांमध्ये भाग घेण्यास प्रवृत्त केले, ज्यामुळे त्याचा आत्मविश्वास वाढला. वसंत पाटील नावाच्या हुशार मित्राच्या संगतीत तो अभ्यासात अधिक प्रगती करू लागला. मात्र, शाळेतही त्याला अनेक अडचणींना तोंड द्यावे लागले. त्याच्या गरिबीमुळे, मळलेल्या कपड्यांमुळे काही मुले त्याची टिंगल करत. एकदा एका रंगाऱ्याने अंगावर रंग उडवल्यामुळे झालेला अपमान आणि त्यानंतर वरपे मास्तरांनी घेतलेली त्याची बाजू, हा प्रसंग त्याच्या मनावर कोरला गेला.
पैशांची जुळवाजुळव: एक वेगळा संघर्ष
शाळेची फी, पुस्तके आणि वह्यांसाठी पैसे उभे करणे हे आनंदसमोरचे मोठे आव्हान होते. वडील एक पैसाही द्यायला तयार नव्हते. यासाठी आनंदने अनेक मार्ग अवलंबले. तो मळ्यात गुरांचे शेण गोळा करून त्याच्या शेण्या बनवून विकू लागला आणि त्यातून थोडे पैसे जमवू लागला, पुस्तकांच्या वेडापायी त्याने घरातून पैसे चोरले. शेतातील तंबाखूची रोपे चोरून विकण्याचा प्रयत्नही केला, ज्यात त्याला वडिलांचा प्रचंड मार खावा लागला. या घटनांमुळे त्याला प्रचंड पश्चात्ताप झाला आणि आपण चुकीच्या मार्गावर जात असल्याची जाणीव झाली.
त्याच्यातील कलागुणांना ओळखून काही शिक्षकांनी त्याला जवळच्या खेड्यांतील शाळांमध्ये नकला आणि गाण्यांचे कार्यक्रम करण्यास प्रोत्साहन दिले. यातून त्याला थोडेफार पैसे मिळू लागले, पण कोल्हापूरसारख्या मोठ्या शहरात त्याला अत्यंत वाईट अनुभव आले, जिथे त्याच्या कलेला आणि गरिबीला तुच्छ लेखण्यात आले.
आनंद जसजसा मोठा होत होता, तसतसा त्याचा संघर्ष अधिक तीव्र होत होता. तो आता एस.एस.सी. (अकरावी) मध्ये पोहोचला होता. हे शिक्षणातील महत्त्वाचे वर्ष होते. मात्र, त्याच वेळी घरातील परिस्थिती अधिकच बिकट झाली होती. शेती तोट्यात जात होती आणि वडिलांवर कर्जाचा डोंगर वाढत होता. त्यामुळे, वडिलांनी आनंदला शाळा सोडून पूर्णपणे शेतीत लक्ष घालण्याचा दबाव आणण्यास सुरुवात केली.
या वेळी आनंदने वडिलांविरुद्ध बंड केले. त्याने शाळा सोडण्यास ठाम नकार दिला. यावरून घरात प्रचंड मोठे भांडण झाले. वडिलांनी त्याला इतके मारले की, आनंदने त्या रात्री घर सोडण्याचा निर्णय घेतला. तो कोल्हापूरला पळून गेला. तिथे त्याने काही दिवस अत्यंत हालाखीत काढले. उपाशीपोटी, कचऱ्यातील केळ्यांच्या साली खाऊन तो जगला.
त्याच्या घर सोडण्याने आई-वडिलांना आपली चूक कळली. त्यांनी त्याचा शोध सुरू केला. अखेरीस, गोपातात्या नावाच्या एका व्यक्तीला तो सापडला आणि त्यांनी त्याची समजूत घालून त्याला घरी आणले. वडिलांनी त्याला वचन दिले की, ते त्याला एस.एस.सी. होईपर्यंत शिक्षणात अडथळा आणणार नाहीत.
वडिलांनी जरी वचन दिले असले, तरी परीक्षेची फी भरणे हे मोठे संकट होते. घरात पैसे नव्हते आणि वडीलही मदत करण्यास असमर्थ होते. या कठीण प्रसंगी, शाळेतील धर्माधिकारी नावाचे शिक्षक त्याच्या मदतीला धावून आले. त्यांनी आनंदच्या परीक्षेची फी भरली आणि त्याबदल्यात तीन महिने आपल्या घरी दूध घालण्याची अट ठेवली, जी आनंदच्या आईने त्वरित मान्य केली.
अखेरीस, सर्व संकटांवर मात करून आनंद एस.एस.सी.च्या परीक्षेला बसला. त्याने अत्यंत आत्मविश्वासाने पेपर लिहिले. जेव्हा निकाल लागला, तेव्हा तो केवळ उत्तीर्ण झाला नाही, तर तालुक्यात तिसऱ्या क्रमांकाने उत्तीर्ण झाला होता. ज्या गणिताच्या पेपरची त्याला भीती वाटत होती, त्यात त्याला पहिला वर्ग मिळाला होता.
हा निकाल म्हणजे त्याच्या अविरत संघर्षाचा, त्याच्या 'झोंबी'चा विजय होता. कादंबरीचा शेवट येथेच होतो, जिथे एका तरुणाने आपल्या स्वप्नांसाठी केलेला लढा यशस्वी होतो आणि त्याच्या पुढील उज्ज्वल भविष्याची दारे उघडली जातात.
पुस्तकाचा प्रकार आणि स्वरूप:
'झोंबी' ही लेखक आनंद यादव यांची आत्मकथा आहे, ज्यात त्यांनी त्यांच्या बाळपणाची कथा सांगितली आहे. या कथेत लेखकाने ग्रामीण जीवनातील कडवट-गोड घटनांचे वर्णन केले आहे आणि कलेचा स्पर्श असल्यामुळे ही केवळ घटनांची नोंद न राहता एक सुंदर ललित कलाकृती ठरली आहे. लेखक लहानपणापासून मॅट्रिकची परीक्षा पास होईपर्यंत शिक्षण घेण्यासाठी केलेल्या अविरत संघर्षाची (झोंबीची) कहाणी यात आहे.
मुख्य विषय आणि आशय:
दारिद्र्य आणि संघर्ष: पुस्तकाचा नायक असणाऱ्या 'आनंद'चे बालपण आर्थिक दारिद्र्य आणि मानसिक दारिद्र्य ह्या दुधारी चटक्यांमध्ये वाढले. दोन वेळच्या भाकरीची शाश्वती नसलेल्या शेतकरी कुटुंबातील एका मुलाने शिक्षण घेण्याची इच्छा बाळगणे, म्हणजे शारीरिक आणि मानसिक यातनांना निमंत्रण देण्यासारखे होते.
ग्रामीण जीवन व शोषण: हे पुस्तक शोषितांच्या जीवनाचे दर्शन घडवते. कष्टकरी आणि उपेक्षित समाजाचे जीवन कसे दैन्य, दारिद्र्य आणि उपासमार या यातनाचक्रात फिरत राहिले, याचे चित्रण यात आहे.
कौटुंबिक संबंध: आनंदच्या कुटुंबातील वातावरण माया-ममतेला पारखे होते. त्याचे वडील रतनू हे कथानकातील नायक, खलनायक आणि विनोदी पात्र आहेत. रतनू या शेतकऱ्याची दृढ धारणा होती की, शेतकऱ्याच्या मुलाचे हात शेतीत राबण्यासाठीच देवाने दिले आहेत आणि शाळा शिकणे हे 'भिकेचे डोहाळे' आहेत.
आईचे चित्रण: आई (तारा) हिचे चित्रण एका अडाणी, विवेकशून्य पुरुषासोबत संसार करताना भोगाव्या लागणाऱ्या विलक्षण यातनांचे चित्र उभे करते.
लेखनाची शैली आणि महत्त्व:
अकृत्रिमता आणि कोरडेपणा: लेखकाने कुठेही स्वतःला भावनाविवश न होऊ देता, अत्यंत कोरडेपणाने ही चित्तरकथा सांगितली आहे. हा कोरडेपणा वाचकाच्या मनात सहानुभूतीचे अश्रू उभे करण्यासाठी नसून, तो शोषितांच्या जगाचे वास्तव दर्शन घडवण्यासाठी आणि सुखासीन वाचकाच्या आत्मसंतुष्टतेला हादरा देण्यासाठी आहे.
कोरडेपणामागे फुले-आंबेडकर यांच्या विचारांची प्रेरणा आहे, जी 'आम्हाला कुणाची दया नको, जगण्याचा हक्क हिरावून घेणारी व्यवस्था बदलायची आहे,' हे सांगते.
'झोंबी' हे केवळ एका व्यक्तीचे दुःख नसून, दारिद्र्याशी झगडणाऱ्या हजारो शेतकरी कुटुंबातील मुलांच्या आयुष्याचा आलेख आहे. 'झोंबी' ही केवळ एक आत्मकथा नाही, तर ती एका पिढीने भोगाव्या लागलेल्या दारिद्र्याच्या आणि शिक्षणासाठी केलेल्या जीवघेण्या संघर्षाच्या अनुभवाचे एक प्रभावी शब्दशिल्प आहे. मराठी साहित्यातील ग्रामीण जाणिवांच्या लेखनात या पुस्तकाला महत्त्वाचे स्थान आहे.
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा