हे चरित्र 'महात्मा ज्योतिराव फुले यांचा अल्प - परिचय' मूळतः श्री. पंढरीनाथ पाटील यांनी लिहिले आहे, ज्यांना फुलेंचे पहिले चरित्र लिहिण्याचा मान मिळाला. हे पुस्तक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ मुंबई यांनी प्रकाशित केले आहे.
प्रकाशक म्हणतात,पंढरीनाथ पाटील यांनी लिहिलेले हे चरित्र, फुले यांच्या सत्यशोधक चळवळीमुळे मध्यप्रदेश-वऱ्हाड प्रांतात झालेल्या जनजागरणाचे आणि त्यामुळे तेथे ब्राह्मणेतर पक्ष सत्तेवर येऊन सामाजिक सुधारणा कशा घडल्या, याचे स्मरण करून देते.या पुस्तकाची प्रस्तावना ज बा कुलकर्णी यांनी केली आहे. त्यात ते महात्मा फुले यांचे आधुनिक भारताचे आद्य जनक म्हणून असलेले महत्त्व स्पष्ट करतात. तसेच ते महात्मा ज्योतिराव फुले यांच्या सत्य, समता आणि शिक्षण या त्रिसूत्रीवर आधारित विचारांची चिरंजीव प्रासंगिकता दर्शवतात तसेच.हे चरित्र शूद्र-अतिशूद्र वर्गाला त्यांचे हक्क मिळवून देण्यासाठी फुलेंनी केलेल्या संघर्षाची ओळख करून देते, जे आजही प्रेरणादायी आहे, असेही सांगतात.
पं. सि. पाटील यांनी फुलेंच्या कार्याविषयी समाजात असलेले गैरसमज दूर करून, त्यांचे वास्तव आणि विशाल कार्य समाजासमोर आणण्याच्या हेतूने हे चरित्र लिहिले.हे चरित्र साध्या भाषेत लिहून, वाचकांना फुलेंच्या मानवतावादी सत्यधर्माच्या विचारांचे अनुकरण करण्याची प्रेरणा मिळावी, हा लेखकाचा मुख्य उद्देश आहे.
जन्म, शिक्षण आणि आयुष्याला कलाटणी देणारा अपमान
महात्मा ज्योतिराव फुले यांचा जन्म सन १८२७ मध्ये पुणे शहरात एका माळी कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव गोविंदराव फुले, तर मातोश्रींचे नाव चिमणाबाई होते. बालपणीच आईचे छत्र हरपल्याने ते आजी-आजोबांच्या देखरेखीखाली वाढले. वयाच्या सातव्या वर्षी, 'शूद्रांनी शिक्षण घेऊ नये' अशा तत्कालीन रूढ समजुतीला डावलून त्यांचे वडील गोविंदराव यांनी त्यांना मराठी शाळेत घातले. ज्योतिराव अतिशय हुशार असल्याने त्यांनी शिक्षणात गती घेतली. मात्र, ब्राह्मण समाजातील कारकून बांधवांना हे रुचले नाही. कारण, शूद्र शिकल्यास आपली फसवणूक आणि धार्मिक वर्चस्व धोक्यात येईल, अशी भीती त्यांना वाटत होती. त्यांनी गोविंदरावांच्या मनात धर्मद्रोहाचे भय घालून त्यांना पटवून दिले की, मुलाला शाळेतून काढून बागेत कामाला लावावे. परिणामी, ज्योतिरावांचे शिक्षण थांबले आणि पाटी-दफ्तर बाजूला ठेवून त्यांच्या हातात कुदळ-खुरपे आले.
सुमारे सात वर्षांनंतर, बागेजवळील गफवार बेग मुनसी आणि मि. लेजीट साहेब या परधर्मीय विद्वानांच्या उपदेशामुळे गोविंदरावांचे मनपरिवर्तन झाले. वयाच्या १४ व्या वर्षी, म्हणजेच इ. स. १८४१ मध्ये, ज्योतिराव पुन्हा इंग्रजी शाळेत दाखल झाले आणि त्यांनी आपले शिक्षण कठोर परिश्रमाने पूर्ण केले. याच काळात त्यांनी लहुजी बुवा मांग यांच्याकडून दांडपट्टा आणि तलवारबाजीचे प्रशिक्षणही घेतले. वयाच्या विसाव्या वर्षी शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांचा सार्वजनिक कार्याकडे ओढा वाढला.
आयुष्याला कलाटणी देणारी घटना याच काळात घडली. एकदा एका ब्राह्मण मित्राच्या विवाह मिरवणुकीत चालत असताना, एका कडव्या ब्राह्मणाने त्यांना थांबवले आणि "शूद्र" असल्याने ब्राह्मणांबरोबर चालण्याचा त्यांना हक्क नाही, असे म्हणून त्यांचा जाहीर अपमान केला. "तू आमच्या मागून चाल, तुझ्या स्पर्शाने आम्हा ब्राह्मणांना विटाळ होतो," असे अपमानकारक शब्द ऐकून ज्योतिराव गोंधळले आणि संतापाने पेटून उठले. हाच अपमान त्यांच्या वैचारिक क्रांतीचा क्षण ठरला. या घटनेनंतर त्यांनी हिंदू धर्मातील रूढिवादी धर्मग्रंथ, तुकारामांची गाथा, मार्टिन ल्यूथरचे चरित्र आणि बुद्ध, बसवेश्वर यांच्यासारख्या धर्मसुधारकांचे विचार वाचले. या अभ्यासातून त्यांच्या लक्षात आले की, समाजातील अन्याय आणि अनीतीची मुळे हजारो वर्षांपूर्वीच्या 'भिक्षुकी गुलामगिरी'मध्ये रुजलेली आहेत. या क्षणापासून त्यांनी सामाजिक समतेसाठी लढण्याची आणि या अन्यायी समाजव्यवस्थेविरुद्ध उभे राहण्याची जनसेवेची शपथ घेतली.
मुलींची पहिली शाळा आणि विरोध
सामाजिक परिवर्तनाची सुरुवात स्त्री शिक्षणानेच होते, हे महात्मा फुलेंनी ओळखले. तत्कालीन समाजात स्त्रियांच्या शिक्षणाला धर्मबाह्य आणि पाप मानले जात होते. या रूढीवादी विचारधारेला छेद देण्यासाठी ज्योतिरावांनी पुण्यात मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली.
या कार्यात त्यांना समाजाकडून प्रचंड विरोध आणि छळ सोसावा लागला. या शाळेसाठी त्यांनी पत्नी सावित्रीबाई फुले यांना स्वतः शिकवून पहिली भारतीय शिक्षिका म्हणून तयार केले. पती-पत्नीने एकत्र येऊन सुरू केलेल्या या शिक्षण चळवळीमुळे सनातन्यांनी त्यांना वाळीत टाकण्याची धमकी दिली. सावित्रीबाई जेव्हा शाळेत जात, तेव्हा लोक त्यांच्यावर शेण, दगड आणि चिखल फेकत असत. या विरोधाला न जुमानता फुले दांपत्याने आपले कार्य अविरतपणे चालू ठेवले. कारण त्यांना खात्री होती की, स्त्री शिक्षणाशिवाय समाजाचा विकास आणि उद्धार होणे शक्य नाही.
अस्पृश्यांची पहिली शाळा आणि सामाजिक समतेचा पाया
मुलींच्या शाळा सुरू झाल्यानंतर ज्योतिरावांचे लक्ष समाजातील अस्पृश्य बांधवांच्या दयनीय स्थितीकडे वेधले. त्यांना हे स्पष्ट झाले की, अस्पृश्यता ही केवळ सामाजिक रूढी नसून ती एका मोठ्या धार्मिक गुलामगिरीचा भाग आहे, ज्यामुळे कोट्यवधी लोक अज्ञानात आणि माणुसकीपासून वंचित आहेत. शिक्षणाचा प्रसार झाल्याशिवाय या वर्गाला न्याय मिळणार नाही, हे त्यांनी निश्चित केले.
या भूमिकेतून त्यांनी अस्पृश्यांसाठी वेगळी शाळा सुरू करण्याचा धाडसी निर्णय घेतला. अस्पृश्यांसाठी पहिली शाळा सुरू करणे हे केवळ शैक्षणिक पाऊल नव्हते, तर ते हजारो वर्षांच्या अस्पृश्यता निवारणाचे आणि सामाजिक समतेच्या दिशेने टाकलेले क्रांतिकारी पाऊल होते. अस्पृश्यांना माणूस म्हणून जगण्याचा हक्क मिळवून देण्यासाठी महात्मा फुलेंनी या माध्यमातून संघर्ष सुरू केला.
विधवाविवाह आणि बालहत्या प्रतिबंधक गृह
समाजातील बालहत्या आणि विधवांचे दुःख पाहून महात्मा फुलेंचे मन हेलावले. समाजात बालविवाह आणि केशवपन यांमुळे अनेक स्त्रिया अल्पवयात विधवा होत होत्या आणि त्यांना अत्यंत दुर्दैवी आयुष्य जगावे लागत होते. विधवांना पुनर्विवाह करण्याचा अधिकार नाकारला जात होता. तसेच, अनेक विधवा स्त्रिया बदनामीच्या भीतीने गर्भपात करत किंवा नवजात बालकांना मारत.
हे सामाजिक शोषण थांबवण्यासाठी फुलेंनी दोन महत्त्वपूर्ण कामे केली:
१. त्यांनी विधवांच्या पुनर्विवाहास प्रोत्साहन दिले.
२. त्यांनी बालहत्या प्रतिबंधक गृह (अनाथ बालकाश्रम) सुरू केले. या गृहातून त्यांनी विधवा आणि त्यांच्या मुला-बाळांना आधार देण्याचे मानवतावादी कार्य केले. या बालहत्या प्रतिबंधक गृहात जन्माला आलेल्या एका बालकाला, ज्याची आई ब्राह्मण विधवा होती, त्यांनी दत्तक घेतले आणि त्याचे नाव यशवंत ठेवले. या कार्यामुळे फुलेंनी विधवा स्त्रियांचे जीवन सुरक्षित केले आणि बालहत्या रोखण्यास मदत केली.
परशुरामाची फजिती (वैचारिक खंडन)
महात्मा फुलेंनी सुरू केलेल्या समाजसुधारणेच्या कार्याला तत्कालीन रूढिवादी आणि कर्मठ समाजाने तीव्र विरोध केला. 'परशुरामाची फजिती' हे प्रकरण याच वैचारिक संघर्षाचे प्रतीक आहे. परशुराम हे पौराणिक कथेनुसार, क्षत्रियांचा संहार करून ब्राह्मणी वर्चस्व प्रस्थापित करणारे मानले जातात. फुलेंच्या या शीर्षकाचा अर्थ असा आहे की, त्यांनी आपल्या लेखनातून आणि कार्यातून तत्कालीन ब्राह्मणवादी आणि रूढिवादी विचारांचे प्रभावीपणे खंडन केले. फुलेंनी 'गुलामगिरी', 'शेतकऱ्याचा आसूड' यांसारख्या ग्रंथांतून व भाषणांतून समाजातील ढोंगीपणा, अंधश्रद्धा आणि जातीय भेदभावावर कठोर टीका केली. त्यांनी ज्ञानाच्या आणि सत्याच्या आधारावर रूढिवादी विचारधारेला अपयशी ठरवले. या प्रकरणात, फुलेंनी कशाप्रकारे धार्मिक गुलामगिरी आणि अन्याय पसरवणाऱ्या शक्तींचे वैचारिक पातळीवर उच्चाटन केले, याचे वर्णन केले आहे.
सत्यशोधक समाजाची स्थापना (१८७३)
समाजाला अंधश्रद्धा, कर्मकांड आणि ब्राह्मणी वर्चस्वातून मुक्त करण्यासाठी महात्मा फुलेंनी २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी 'सत्यशोधक समाजा'ची स्थापना केली. या समाजाच्या स्थापनेमागील मुख्य उद्दिष्ट होते – 'शूद्र-अतिशूद्र' समाजाला धर्म आणि सामाजिक गुलामगिरीतून मुक्त करून त्यांना 'सत्यधर्म' आणि मानवी हक्क मिळवून देणे.
हा समाज केवळ वर्गलढ्याची नव्हे, तर भारतीय प्रबोधनाची आणि मानवतावादी चळवळ होती. सत्यशोधक समाजाने पुरोहितविरहित विवाह पद्धती, शिक्षण प्रसार, धार्मिक कर्मकांडांना विरोध आणि सामाजिक समता या तत्त्वांचा प्रसार केला. सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून फुलेंनी एक 'सार्वजनिक सत्यधर्म' निर्माण करण्याची आकांक्षा बाळगली, जो शोषणविरहित आणि समतेवर आधारित असेल. फुलेंनी स्वतः या समाजाचे अध्यक्षपद स्वीकारले आणि आपले विचार जनमानसात रुजवले.
चिपळूणकर आणि फुले (वैचारिक संघर्ष)
या प्रकरणात महात्मा फुले आणि विष्णूशास्त्री चिपळूणकर यांच्यातील वैचारिक मतभेद आणि वादावर प्रकाश टाकलेला दिसतो. चिपळूणकर हे तत्कालीन समाजातील एक महत्त्वाचे मराठी साहित्यकार आणि विचारवंत होते, ज्यांना 'मराठी भाषेचे शिवाजी' म्हटले जाई. चिपळूणकरांनी फुलेंच्या सत्यशोधक चळवळीवर आणि समाजसुधारणेच्या कार्यावर अनेकदा टीका केली होती, विशेषतः त्यांच्या शिक्षण आणि सामाजिक समतेच्या विचारांवर.
फुलेंनी त्यांच्या टीकेला आपल्या लेखनातून आणि भाषणांतून जोरदार प्रत्युत्तर दिले. फुलेंच्या मते, राष्ट्रीयत्वाचा अर्थ केवळ राजकीय स्वातंत्र्य नसून, तो सामाजिक समता आणि दलित-शेतकऱ्यांचे शिक्षण यावर आधारलेला असावा. या प्रकरणातून दोन भिन्न विचारसरणींमध्ये झालेला संघर्ष आणि फुलेंनी दिलेले प्रगतीशील उत्तर दर्शविले जाते, जे शिक्षण आणि समता या मूल्यांना राष्ट्रवादापेक्षा अधिक महत्त्व देते.
शेतकरी-मजूर चळवळी (आर्थिक आणि औद्योगिक कार्य)
महात्मा फुलेंनी शेतकरी आणि कामकरी यांच्या पिळवणुकीविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांना संरक्षण मिळावे आणि ते शहाणे-सावरते व्हावे, ही त्यांची मनोमन इच्छा होती. याच उद्देशाने त्यांनी केवळ विचार मांडले नाहीत, तर प्रत्यक्ष कृती केली.
फुलेंनी सन १८७६ मध्ये 'पुणे कमर्शियल अँड कॉन्ट्रॅक्टिंग कंपनी'ची स्थापना केली, ज्यात रा. भालेकर व रा. रामचंद्र हरी कशिदे यांना भागीदार केले. या कंपनीच्या माध्यमातून फुलेंनी सरकारी कंत्राटे घेऊन अनेक मोठी बांधकाम प्रकल्प यशस्वीरित्या पूर्ण केली. यामध्ये खडकवासला बँक, मुठा नदीचा पाट, येरवडा पूल बांधकाम आणि पुणे-सातारा रस्त्यावरील बोगदा कोरण्याची कामे समाविष्ट होती. या कामांमुळे त्यांना व्यवहाराचे ज्ञान आले आणि त्यांनी शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांना आर्थिक आणि औद्योगिक दृष्टिकोनातून न्याय मिळवून देण्याचा प्रयत्न केला.
कै. टिळकांना दिलेली मदत (मानवतावादी दृष्टिकोन)
महात्मा फुलेंची चळवळ द्वेषरहित, मानवतावादी आणि परिवर्तनाची होती. ते कोणत्याही व्यक्तीच्या सामाजिक स्थितीवरून किंवा विचारांवरून मदत करताना भेदभावाचा विचार करत नसत. याच मानवतावादी दृष्टिकोनातून त्यांनी कोल्हापूर प्रकरणात तुरुंगात असलेल्या बाळ गंगाधर टिळक आणि गोपाळ गणेश आगरकर यांना आर्थिक मदत करण्यास धाव घेतली.
टिळक-आगरकर हे ब्राह्मणी विचारांचे प्रतिनिधित्व करणारे आणि काही प्रमाणात फुलेंच्या समाजसुधारणेच्या कार्याचे टीकाकार होते. असे असूनही, फुले यांनी संकटात सापडलेल्या व्यक्तींना मदत केली. ही घटना त्यांच्या व्यापक सामाजिक कार्याची आणि त्यांच्या सर्वसमावेशक माणुसकीच्या तत्त्वज्ञानाची दिशा स्पष्ट करते, जिथे व्यक्तिगत वैचारिक मतभेद बाजूला ठेवून मानवता धर्माला प्राधान्य दिले गेले.
सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण (शिक्षणाचे महत्त्व आणि आग्रह)
महात्मा फुले यांनी समाजाच्या सर्वांगीण विकासासाठी शिक्षणाला मूलभूत मानले. त्यांना पूर्ण जाणीव होती की, समाजातील बहुजन वर्ग आणि स्त्रिया यांच्या मागासलेपणाचे मूळ कारण अविद्या (अज्ञान) आहे. त्यांनी आपल्या लेखनातून आणि भाषणांतून शिक्षणाचे महत्त्व अत्यंत कठोर शब्दांत मांडले:
"विद्येविना मती गेली,
मतीविना नीती गेली,
नीतीविना गती गेली,
गतीविना वित्त गेले,
वित्ताविना शूद्र खचले;
एवढे सारे अनर्थ एका अविद्येने केले."
या विचारातूनच त्यांनी भारतातील शिक्षणाच्या धोरणांमध्ये बदल करण्याची मागणी केली. सरकारने प्राथमिक शिक्षणाला केवळ ऐच्छिक न ठेवता, ते सक्तीचे आणि मोफत करावे, असा त्यांचा आग्रह होता.
* सक्तीची मागणी: समाजातील गरीब आणि उपेक्षित वर्गाची मुले शिक्षण घेण्यासाठी तयार नसतील, तरी सरकारने त्यांना सक्तीने शाळेत आणले पाहिजे, अशी त्यांची भूमिका होती.
* सरकारी धोरणावर टीका: तत्कालीन सरकार प्राथमिक शिक्षणावर पुरेसा खर्च करत नव्हते, तसेच शिक्षणाचे स्वरूप बहुजन समाजाच्या गरजा पूर्ण करणारे नव्हते.
* शिक्षण आयोग: त्यांनी तत्कालीन शिक्षण आयोगापुढे (हंटर कमिशन, १८८२) आपली साक्ष नोंदवून, सरकारने ग्रामीण भागात शाळा सुरू करून तेथील शेतकऱ्यांच्या मुलांसाठी शिक्षणाची व्यवस्था करावी, अशी ठोस मागणी केली.
थोडक्यात, या प्रकरणात महात्मा फुले यांनी शिक्षणाला केवळ सामाजिक सुधारणेचेच नव्हे, तर राष्ट्रउभारणीचे अविभाज्य अंग मानले आणि त्यासाठी सक्तीच्या प्राथमिक शिक्षणाचे धोरण आवश्यक असल्याचे पटवून दिले.
सन १८७७ चा भयंकर दुष्काळ (सत्याग्रही मदतकार्य)
सन १८७७ मध्ये महाराष्ट्रात भयंकर दुष्काळ पडला, ज्यामुळे शेतकरी आणि गरीब जनतेचे अतोनात हाल झाले. या नैसर्गिक आपत्तीत महात्मा फुले यांनी केवळ वैचारिक भाष्य न करता प्रत्यक्ष मदतकार्यात स्वतःला झोकून दिले.
* दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांची बाजू: या प्रकरणात फुलेंनी दुष्काळाच्या काळात सरकार शेतकऱ्यांकडून सक्तीने करवसुली करत असल्याबद्दल टीका केली. त्यांनी शेतकऱ्यांच्या वतीने सरकारकडे करमाफीची मागणी केली.
* 'शेतकऱ्याचा आसूड': याच काळात त्यांनी 'शेतकऱ्याचा आसूड' (शेतकऱ्यांचे कोरडे) हा ग्रंथ लिहिला. या ग्रंथातून त्यांनी शेतकऱ्यांच्या दुर्दशेचे अत्यंत परखड वर्णन केले आणि या परिस्थितीला केवळ निसर्गाचा कोप नसून, शोषणाची सामाजिक आणि प्रशासकीय व्यवस्था जबाबदार आहे, हे दाखवून दिले.
* अनाथ व मजुरांना आधार: दुष्काळामुळे अनेक मजूर आणि शेतकरी निराधार झाले होते. फुलेंनी त्यांच्यासाठी मदत केंद्रे सुरू केली आणि त्यांना जगण्यासाठी आवश्यक वस्तू व अन्न पुरवण्याचे काम केले.
या प्रकरणामुळे महात्मा फुले यांची जनतेसाठीची तळमळ आणि त्यांची प्रत्यक्ष कृती करण्याची क्षमता दिसून येते. त्यांनी धार्मिक आणि सामाजिक सुधारणांबरोबरच जनतेच्या आर्थिक समस्यांनादेखील तितकेच महत्त्व दिले.
ज्योतिरावांचे राजकीय क्षेत्रातील कार्य (लोकाभिमुख राजकारण)
महात्मा फुले यांचे कार्य केवळ सामाजिक आणि शैक्षणिक सुधारणांपुरते मर्यादित नव्हते, तर त्यांनी तत्कालीन राजकीय क्षेत्रावर देखील आपला प्रभाव टाकला. त्यांच्या राजकीय कार्याचा मुख्य उद्देश शूद्र, अतिशूद्र आणि स्त्रिया या उपेक्षित वर्गाला त्यांचे राजकीय हक्क मिळवून देणे हा होता.
* स्थानिक स्वराज्य संस्थेत सहभाग: त्यांनी पुणे नगरपालिकेचे सदस्य म्हणून काम केले आणि या संस्थेत बहुजन समाजाचे प्रतिनिधी असावेत, यासाठी प्रयत्न केले.
* मंडई प्रकरण (रे मार्केटचा विरोध): त्यांनी गव्हर्नरच्या नावाने बांधल्या जाणाऱ्या 'रे मार्केट'ला (जी मंडई शेतकऱ्यांसाठी अन्यायकारक होती) विरोध केला आणि शेतकऱ्यांच्या हिताचे रक्षण केले.
* हंटर कमिशन साक्ष: १८८२ मध्ये हंटर शिक्षण आयोगासमोर साक्ष देताना, त्यांनी शिक्षणाच्या प्रश्नाला राजकीय स्वरूप देऊन, शेतकरी आणि मजुरांच्या मुलांना सरकारी खर्चाने शिक्षण देण्याची मागणी केली.
* 'व्हर्नाक्युलर प्रेस ॲक्ट' आणि शेतकऱ्यांचे प्रश्न: त्यांनी तत्कालीन राजकीय घडामोडींवर अभ्यासपूर्ण भाष्य केले. ब्रिटिश राजवटीतील कायद्यांची समीक्षा करताना, त्यांनी सामान्य जनतेच्या हिताचे रक्षण केले आणि शेतकऱ्यांचे प्रश्न राजकीय व्यासपीठावर मांडले.
या प्रकरणात महात्मा फुले यांनी 'राजकारण म्हणजे सत्ता मिळवणे नाही, तर सामान्य जनतेचे हक्क मिळवून देणे आहे' हे तत्त्वज्ञान कृतीतून सिद्ध केले. त्यांचा राजकीय सहभाग बहुजन समाजाच्या न्याय आणि अधिकारांसाठी होता.
बडोदा नरेश आणि फुले (राजकीय व संस्थानिक पाठिंबा)
सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेनंतर सुमारे सतरा वर्षे महात्मा फुल्यांनी आपल्या चळवळीचा प्रसार करण्यासाठी सतत दौरे केले आणि प्रचंड दगदग सोसली. त्यांनी पुणे, जुन्नर, कोकण प्रांत, सातारा, सोलापूर, नाशिक, ठाणे आणि मुंबई या भागांमध्ये व्याख्याने देऊन प्रचार कार्य केले.
त्यांच्या या कार्याचा आणि विचारांचा प्रभाव बडोद्याचे नरेश श्रीमंत सयाजीराव गायकवाड यांच्यावर पडला. सयाजीराव गायकवाड हे स्वतः एक पुरोगामी आणि समाजसुधारक वृत्तीचे राजे होते. महाराजांनी फुलेंच्या कार्याचे महत्त्व ओळखले आणि त्यांना मदत करण्याची तयारी दर्शविली. महाराजांच्या निमंत्रणावरून ज्योतिराव सर्वप्रथम डिसेंबर १८८४ मध्ये बडोद्यास गेले. महाराजांनी त्यांच्या व्याख्यानांचे आयोजन केले. फुलेंच्या विचारांमुळे प्रभावित होऊन महाराजांनी सत्यशोधक संस्थेला ठराविक आर्थिक मदत देण्यास सुरुवात केली. या पाठिंब्यामुळे फुलेंच्या चळवळीला केवळ आर्थिक बळ मिळाले नाही, तर एका मोठ्या संस्थानिकाचा पाठिंबा मिळाल्याने त्यांच्या कार्याची विश्वासार्हता आणि व्याप्ती वाढली. महाराजांच्या मनात फुल्यांविषयी अत्यंत उच्च आदरभाव होता.
महात्मा पदवी अर्पण (कार्याचा गौरव)
ज्योतिरावांच्या बहुआयामी कार्याचा डंका आता महाराष्ट्रात सर्वदूर पोहोचला होता. मुलींसाठी शाळा, अस्पृश्यांसाठी शिक्षण, विधवांचे संरक्षण आणि शेतकरी-कामगारांसाठी केलेला संघर्ष यामुळे त्यांच्या जनसेवेचे मोल लोकांना कळू लागले.
या सर्व कार्याचा गौरव म्हणून, मुंबईतील नागरिकांनी फुलेंचा जाहीर सत्कार करण्याचे ठरवले. सन १८८८ मध्ये मुंबईच्या नागरिकांनी मांडवी कोळीवाडा हॉल येथे एक मोठी जाहीर सभा बोलावली, ज्यात दोन ते अडीच हजार लोक जमले होते. या सभेत रा. ब. वडेकर, जे. पी. आणि रा. ब. लोखंडे, जे. पी. यांसारखे प्रमुख पुढारी उपस्थित होते. या सभेमध्ये, मुंबईच्या जनतेने फुलेंना त्यांच्या महान कार्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी 'महात्मा' ही पदवी अर्पण केली. जनतेने प्रेमाने अर्पण केलेली ही पदवी त्यांच्या जीवन कार्याचे परिशीलन केले असता अत्यंत सार्थ ठरली. या पदवीमुळे त्यांचे कार्य एका व्यक्तीपुरते मर्यादित न राहता, ते एका विचारधारेचे आणि महानतेचे प्रतीक बनले.
सार्वजनिक सत्यधर्म (अखेरचे लेखन)
महात्मा फुले लहानपणापासून उत्तम व्यायामपटू आणि बळकट बांध्याचे होते. आयुष्यभर समाजासाठी दगदग सोसूनही ते कधी गंभीरपणे आजारी पडले नव्हते. मात्र, उतार वयातील दौऱ्यांमुळे आणि लोकहिताची कामे करताना सोसलेल्या हाल-अपेष्टांमुळे त्यांची प्रकृती खालावत चालली होती.
आपल्या जीवनकार्याच्या अंतिम टप्प्यात त्यांनी आपले सर्वात महत्त्वाचे तत्त्वज्ञानपर लेखन, म्हणजेच 'सार्वजनिक सत्यधर्म' या ग्रंथाचे लेखन केले. हा ग्रंथ त्यांनी आपल्या 'सत्यशोधक समाजा' च्या विचारांना अंतिम रूप देण्यासाठी लिहिला. यात त्यांनी माणुसकी, समता, मानवी हक्क आणि सत्यावर आधारित धर्म कसा असावा, याची मांडणी केली. या ग्रंथात त्यांनी ईश्वर, धर्म, कर्मकांड आणि समाजव्यवस्थेबद्दलचे आपले मूलगामी विचार स्पष्ट केले, जे सर्व मानवांसाठी समान न्यायाचे आणि बंधुत्वाचे आवाहन करतात. त्यांचे हे लेखन त्यांच्या आयुष्यातील शेवटचा आणि निर्णायक वैचारिक वारसा ठरला.
अखेरचा अध्याय (महामानवाचे महाप्रयाण)
उतार वयातील दगदग आणि वाढलेल्या आजारपणामुळे महात्माजींना आपल्या जीवन चरित्राचा अखेरचा अध्याय जवळ येत असल्याचे जाणवले. आयुष्यभर जगाने छळले असले तरी, त्यांची पत्नी सावित्रीबाई फुले यांनी त्यांना शेवटच्या क्षणापर्यंत साथ दिली. त्यांच्या कार्याला रा. कृ. भालेकर, रा. बा. डॉ. घोले, रा. ब. लोखंडे, रामय्या व्यंकय्या अय्यावारू आणि यशवंतराव फुले (दत्तक पुत्र) यांसारखी सुशिक्षित मंडळी येऊन मिळाली होती. या मंडळींची फुलेंचे कार्य अखंडपणे चालू ठेवण्याची तीव्र इच्छा होती.
अखेरीस, शुक्रवार, २८ नोव्हेंबर १८९० रोजी सकाळी ८ वाजता, या पुण्यपुरुषाचे जीवनकार्य पूर्ण झाले आणि त्यांचे पार्थिव पुणे शहरातून शेवटचा निरोप घेऊन गेले. त्यांच्या या पवित्र कार्यासाठी सर्व जातीच्या (महा-मांगापासून ब्राह्मणांपर्यंत) मिळून सुमारे दीड-दोन हजार लोकांनी त्यांच्या स्मशानयात्रेत खांदा दिला. या प्रचंड जनसमुदायाच्या उपस्थितीने त्यांच्या कार्याची व्यापकता सिद्ध झाली. यावेळी रा. कृ. भालेकर, रा. बा. डॉ. घोले आदींनी या महात्म्याविषयी गौरवोद्गार काढले. अशाप्रकारे एका महान समाजसुधारकाचा आणि सत्यशोधकाचा जीवनप्रवास समाप्त झाला.
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा