"Willpower: Rediscovering the Greatest Human Strength" लेखक रॉय एफ. बॉमिस्टर आणि जॉन टियरनी यांच्या पुस्तकाचा सविस्तर मराठी सारांश.
पुस्तकाची सुरुवात मानवी यशाच्या दोन मुख्य घटकांच्या चर्चेने होते: बुद्धिमत्ता आणि आत्म-नियंत्रण. मानसशास्त्रज्ञांना असे आढळले आहे की जीवनात सकारात्मक परिणाम मिळवण्यासाठी हे दोन गुण सर्वात महत्त्वाचे आहेत. बुद्धिमत्ता कायमस्वरूपी वाढवणे कठीण असते, परंतु आत्म-नियंत्रण सुधारणे शक्य आहे. लेखक रॉय एफ. बॉमिस्टर आणि जॉन टियरनी यांनी हे स्पष्ट केले आहे की इच्छाशक्ती (Willpower) ही केवळ एक रूपक नसून ती एक मर्यादित ऊर्जा आहे. १९व्या शतकात 'इच्छाशक्ती' या संकल्पनेला खूप महत्त्व होते, पण २०व्या शतकात याकडे काहीसे दुर्लक्ष झाले. बॉमिस्टर यांनी केलेल्या प्रयोगांतून असे सिद्ध झाले की इच्छाशक्ती ही एखाद्या स्नायूसारखी (Muscle) असते; ती जास्त वापरल्याने थकते, पण व्यायामाने ती बळकटही करता येते.
जर्मनीमध्ये केलेल्या एका अभ्यासात (Beeper Study) असे दिसून आले की लोक त्यांच्या जागृत वेळेपैकी सुमारे चार तास कोणत्या ना कोणत्या इच्छेला विरोध करण्यात घालवतात. इच्छाशक्तीचा वापर केवळ मोह टाळण्यासाठीच नाही, तर निर्णय घेणे, कार्यक्षमता टिकवणे आणि भावनांवर नियंत्रण ठेवणे यासाठीही होतो.
प्रकरण १: इच्छाशक्ती हे केवळ एक रूपक आहे का? (Is Willpower More Than a Metaphor?)
हे प्रकरण इच्छाशक्तीच्या स्वरूपावर आणि ती मर्यादित कशी आहे, यावर प्रकाश टाकते.
अमांडा पामर आणि जिवंत पुतळा:
लेखकांनी अमांडा पामर (Amanda Palmer) या कलाकाराचे उदाहरण दिले आहे. ती 'लिव्हिंग स्टॅच्यू' (जिवंत पुतळा) म्हणून तासनतास न हलता उभी राहायची. हे काम करताना तिला तिच्या नैसर्गिक प्रतिक्रिया आणि हालचालींवर प्रचंड नियंत्रण ठेवावे लागत असे. हे काम शारीरिकदृष्ट्या कठीण वाटत नसले तरी, दिवसभराच्या शेवटी ती मानसिकदृष्ट्या पूर्णपणे थकून जात असे. हे उदाहरण दाखवते की स्वतःवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी मानसिक ऊर्जेचा मोठा साठा खर्च होतो.
मुळा आणि कुकीजचा प्रयोग (The Radish Experiment):
बॉमिस्टर यांनी प्रयोगशाळेत इच्छाशक्ती मोजण्यासाठी एक प्रसिद्ध प्रयोग केला. उपाशी विद्यार्थ्यांना एका खोलीत बोलावले जिथे गरम चॉकलेट कुकीज आणि कच्चा मुळा ठेवला होता.
* एका गटाला फक्त मुळा खाण्याची सक्ती केली गेली आणि कुकीजकडे दुर्लक्ष करण्यास सांगितले.
* दुसऱ्या गटाला कुकीज खाण्याची मुभा दिली.
* त्यानंतर, दोन्ही गटांना एक न सुटणारे कोडे (geometry puzzle) सोडवायला दिले.
निष्कर्ष: ज्या विद्यार्थ्यांनी कुकीजचा मोह आवरून फक्त मुळा खाल्ला होता, त्यांनी कोडे सोडवण्याचा प्रयत्न अवघ्या ८ मिनिटांत सोडून दिला. याउलट, ज्यांनी कुकीज खाल्ल्या होत्या किंवा ज्यांना अन्नाचा मोह नव्हता, त्यांनी सुमारे २० मिनिटे प्रयत्न केला.
ईगो डिप्लेशन (Ego Depletion):
या प्रयोगावरून 'ईगो डिप्लेशन' ही संकल्पना मांडली गेली. जेव्हा तुम्ही एका कामात (उदा. कुकीजचा मोह आवरणे) तुमची इच्छाशक्ती वापरता, तेव्हा दुसऱ्या कामासाठी (उदा. कोडे सोडवणे) तुमच्याकडे कमी ऊर्जा उरते. इच्छाशक्ती मर्यादित असते आणि ती दिवसभरात अनेक वेगवेगळ्या कामांसाठी वापरली जाते.
प्रकरण २: इच्छाशक्तीची ऊर्जा कोठून येते? (Where Does The Power In Willpower Come From?)
इच्छाशक्तीचा स्रोत काय आहे आणि शरीरातील इंधनाचा तिच्यावर काय परिणाम होतो, हे या प्रकरणात स्पष्ट केले आहे.
ग्लुकोजचे महत्त्व:
इच्छाशक्ती ही केवळ मानसिक शक्ती नाही, तर ती एका शारीरिक प्रक्रियेवर अवलंबून असते. प्रयोगांमधून असे सिद्ध झाले की इच्छाशक्तीचा वापर केल्यावर रक्तातील ग्लुकोज (Glucose) ची पातळी कमी होते. मेंदूला कार्य करण्यासाठी, विशेषतः आत्म-नियंत्रणासाठी, ग्लुकोजची आवश्यकता असते.
एका प्रयोगात, ज्या लोकांनी ग्लुकोजयुक्त लिंबूपाणी (साखर घातलेले) प्यायले, त्यांची इच्छाशक्ती पुन्हा ताजीतवानी झाली आणि त्यांनी कठीण कामात चांगली कामगिरी केली. याउलट, ज्यांनी कृत्रिम साखर (Diet sweetener) असलेले पाणी प्यायले, त्यांच्यात असा कोणताही सकारात्मक बदल दिसला नाही.
हायपोग्लाइसेमिया आणि वर्तन:
जेव्हा रक्तातील साखर कमी होते (Hypoglycemia), तेव्हा व्यक्तीची एकाग्रता आणि भावनांवर नियंत्रण ठेवण्याची क्षमता कमी होते. यामुळे लोक जास्त आवेगी (Impulsive) होतात. याचे उदाहरण म्हणून जिम टर्नर (Jim Turner) या अभिनेत्याचा उल्लेख केला आहे, ज्याला डायबेटीसमुळे रक्तातील साखर कमी झाल्यावर स्वतःच्या रागावर नियंत्रण ठेवणे कठीण जायचे.
पीएमएस आणि निर्णयक्षमता:
स्त्रियांमध्ये मासिक पाळीपूर्वीच्या काळात (PMS) शरीरातील ग्लुकोजचा मोठा साठा प्रजनन संस्थेकडे वळवला जातो, ज्यामुळे मेंदूला कमी इंधन मिळते. यामुळे या काळात आत्म-नियंत्रण कमी होऊ शकते.
लेखकांनी असा सल्ला दिला आहे की जेव्हा तुम्ही महत्त्वाचे निर्णय घेत असाल किंवा कठीण काम करत असाल, तेव्हा उपाशी राहू नका. ग्लुकोजची पातळी स्थिर ठेवण्यासाठी नियमित आणि सकस आहार घेणे गरजेचे आहे, जेणेकरून इच्छाशक्ती टिकून राहील.
प्रकरण ३: टू-डू लिस्टचा संक्षिप्त इतिहास, देवापासून ते ड्र्यू कॅरीपर्यंत (A Brief History of the To-Do List, From God to Drew Carey)
हे प्रकरण नियोजनाचे महत्त्व आणि आधुनिक काळातील 'टू-डू लिस्ट' च्या उत्क्रांतीवर आधारित आहे.
ध्येय आणि नियोजन:
इच्छाशक्तीचा पहिला टप्पा म्हणजे स्पष्ट ध्येय निश्चित करणे. परंतु बऱ्याचदा लोकांच्या 'टू-डू लिस्ट'मध्ये इतकी कामे असतात की ती पूर्ण करणे अशक्य असते, ज्यामुळे नैराश्य येते. बेंजामिन फ्रँकलिन (Benjamin Franklin) यांनी स्वतःच्या नैतिक सुधारणेसाठी १३ गुणांची यादी तयार केली होती आणि दर आठवड्याला एका गुणावर लक्ष केंद्रित करण्याची योजना आखली होती. जरी ते पूर्णपणे यशस्वी झाले नाहीत, तरी या पद्धतीमुळे त्यांना सुधारणा करण्यास मदत झाली.
झेगार्निक परिणाम (The Zeigarnik Effect):
मानसशास्त्रज्ञांना असे आढळले की पूर्ण झालेली कामे आपण विसरतो, पण अपूर्ण राहिलेली कामे आपल्या मेंदूमध्ये सतत घोळत राहतात. याला 'झेगार्निक परिणाम' म्हणतात. यामुळे मेंदूवर ताण येतो आणि इतर कामांवर लक्ष केंद्रित करणे कठीण होते.
डेव्हिड ॲलन आणि GTD (Getting Things Done):
यावर उपाय म्हणून डेव्हिड ॲलन (David Allen) यांची कार्यपद्धती सांगितली आहे. त्यांच्या मते, मेंदूला शांत करण्यासाठी ('Mind like water') सर्व अपूर्ण कामे लिहून काढणे आणि त्यावरील 'पुढची कृती' (Next Action) ठरवणे आवश्यक आहे. जेव्हा तुम्ही एखाद्या कामाची स्पष्ट योजना करता, तेव्हा तुमचा मेंदू त्याबद्दलची अस्वस्थता थांबवतो.
ड्र्यू कॅरीचे उदाहरण:
प्रसिद्ध कॉमेडियन ड्र्यू कॅरी (Drew Carey) याचे कामाचे टेबल कागदपत्रांनी आणि अपूर्ण कामांनी भरलेले होते, ज्यामुळे त्याला सतत ताण जाणवत असे. डेव्हिड ॲलनच्या मदतीने त्याने आपल्या कामाचे वर्गीकरण केले आणि 'इन-बॉक्स झिरो' (In-box Zero) साध्य केले. यामुळे त्याला मानसिक शांती मिळाली आणि तो अधिक सर्जनशीलतेने काम करू शकला.
थोडक्यात, इच्छाशक्ती टिकवण्यासाठी मेंदूवरचा अपूर्ण कामांचा बोजा कमी करणे आणि स्पष्ट योजना आखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
प्रकरण ४: निर्णयाचा थकवा (Decision Fatigue)
या प्रकरणात लेखक स्पष्ट करतात की निर्णय घेणे हे एक मानसिकदृष्ट्या थकवणारे काम आहे आणि त्याचा आपल्या इच्छाशक्तीवर कसा परिणाम होतो.
इलियट स्पिट्झर आणि चुकीचे निर्णय:
लेखकांनी न्यू यॉर्कचे गव्हर्नर इलियट स्पिट्झर (Eliot Spitzer) यांचे उदाहरण दिले आहे. एक हुशार आणि नैतिकदृष्ट्या कडक समजल्या जाणाऱ्या व्यक्तीने वेश्याव्यवसायात अडकून आपले करिअर का बरबाद केले? लेखकांच्या मते, याचे एक कारण 'निर्णयाचा थकवा' (Decision Fatigue) हे असू शकते. जेव्हा एखादी व्यक्ती दिवसभर सतत निर्णय घेत असते, तेव्हा तिची इच्छाशक्ती (Willpower) कमी होते. अशा थकलेल्या अवस्थेत मेंदू योग्य आणि नैतिक निर्णय घेण्याऐवजी तत्काळ सुखाचा किंवा सोपा मार्ग निवडतो.
निर्णय आणि इच्छाशक्तीचा संबंध:
बॉमिस्टर आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी केलेल्या प्रयोगांतून असे दिसून आले की निर्णय घेतल्याने इच्छाशक्तीचा साठा संपतो (Ego Depletion).
* लॅबमधील प्रयोग: एका प्रयोगात काही विद्यार्थ्यांना अनेक वस्तूंमधून (जसे की मेणबत्त्या, टी-शर्ट) निवड करण्यास सांगितले, तर दुसऱ्या गटाला फक्त त्या वस्तूंवर मत द्यायला सांगितले (निवड नाही). त्यानंतर सर्वांना 'बर्फाच्या पाण्यात हात बुडवून ठेवण्याची' (Ice Water Task) चाचणी दिली. ज्यांनी निर्णय घेतले होते, त्यांनी खूप लवकर हात बाहेर काढला, कारण त्यांची इच्छाशक्ती निर्णय घेण्यात खर्च झाली होती.
शॉपिंग मॉल प्रयोग: जे लोक शॉपिंग मॉलमध्ये खरेदीचे अनेक निर्णय घेऊन थकले होते, त्यांनी नंतर गणिताची साधी उदाहरणे सोडवण्यातही लवकर हार मानली.
रुबिकॉन ओलांडणे (Crossing the Rubicon):
निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेचे दोन टप्पे असतात: १. पर्यायांचा विचार करणे (Pre-decision) आणि २. प्रत्यक्ष निर्णय घेणे (Decision). प्रयोगांती असे सिद्ध झाले की प्रत्यक्ष निर्णय घेणे (Choice Making) हे सर्वात जास्त थकवणारे असते.यालाच 'रुबिकॉन ओलांडणे' असे म्हटले आहे, कारण एकदा निर्णय घेतला की मागे फिरणे कठीण असते आणि त्यासाठी खूप मानसिक ऊर्जा लागते.
न्यायाधीशांचा निर्णय आणि दुपारचे जेवण:
इस्त्रायलमधील पॅरोल बोर्डाच्या न्यायाधीशांवर केलेला अभ्यास धक्कादायक आहे. संशोधकांना आढळले की:
* सकाळी जेव्हा न्यायाधीश ताजेतवाने असतात, तेव्हा ते सुमारे ६५% कैद्यांना पॅरोल मंजूर करतात.
* दुपारच्या जेवणाआधी, जेव्हा ते थकलेले आणि भुकेले असतात, तेव्हा पॅरोल मिळण्याची शक्यता जवळपास १०% पर्यंत खाली येते.
*जेवणानंतर (ग्लुकोज मिळाल्यावर) पुन्हा पॅरोल देण्याचे प्रमाण ६५% वर जाते.
जेव्हा न्यायाधीश निर्णयाने थकलेले असतात (Decision Fatigue), तेव्हा ते सर्वात सुरक्षित आणि सोपा पर्याय निवडतात, तो म्हणजे: "सध्या काहीही बदलू नका, कैद्याला तुरुंगातच ठेवा".
दिवसभर निर्णय घेतल्याने आपली इच्छाशक्ती कमी होते. थकलेल्या अवस्थेत आपण एकतर निर्णय घेणे टाळतो किंवा आवेगी (Impulsive) निर्णय घेतो. म्हणून महत्त्वाचे निर्णय नेहमी दिवसाच्या सुरुवातीला किंवा विश्रांतीनंतर घेणे शहाणपणाचे ठरते.
प्रकरण ५: सगळे पैसे कुठे गेले? (Where Have All The Dollars Gone?)
हे प्रकरण आर्थिक सवयी, स्व-निरीक्षण (Self-Monitoring) आणि 'क्वांटिफाईड सेल्फ' (Quantified Self) या संकल्पनेवर आधारित आहे.
खर्च आणि मेंदू:
स्टॅनफर्डमधील प्रयोगात असे दिसले की जेव्हा लोक महागड्या वस्तू पाहतात तेव्हा त्यांच्या मेंदूचा 'इन्सुला' (Insula) हा भाग उत्तेजित होतो, जो वेदना किंवा नापसंती दर्शवतो. कंजूस लोकांमध्ये (Tightwads) हा भाग जास्त सक्रिय असतो, म्हणून त्यांना पैसे खर्च करताना 'वेदना' होतात.उधळ्या लोकांमध्ये (Spendthrifts) हा भाग तितका सक्रिय नसतो, म्हणून ते सहज खर्च करतात.
मिंट डॉट कॉम आणि स्व-निरीक्षण:
ॲरॉन पॅट्झर (Aaron Patzer) याने 'मिंट' (Mint.com) हे सॉफ्टवेअर तयार केले, जे लोकांना त्यांचे आर्थिक व्यवहार आपोआप ट्रॅक करण्यास मदत करते. यावरून एक महत्त्वाचा धडा मिळतो: मापन (Monitoring) हे आत्म-नियंत्रणाचे दुसरे महत्त्वाचे पाऊल आहे (पहिले पाऊल 'ध्येय निश्चित करणे' हे आहे).
* मिंटच्या डेटानुसार, जे लोक त्यांचे खर्च नियमितपणे पाहतात आणि बजेट सेट करतात, त्यांचे खर्च आपोआप कमी होतात.
*फक्त माहितीचे रेकॉर्ड ठेवल्यानेही (उदा. किराणा, रेस्टॉरंटचा खर्च) लोक त्यांच्या सवयी बदलतात.
स्व-जाणीव (Self-Awareness):
माणूस हा एकमेव प्राणी आहे जो आरशात स्वतःला ओळखू शकतो. आत्म-जाणीव आपल्याला आपली 'सध्याची स्थिती' आणि 'आदर्श स्थिती' (Standards) यांची तुलना करण्यास मदत करते.
*प्रयोगांमध्ये असे आढळले की जेव्हा लोकांसमोर आरसा असतो किंवा त्यांचे रेकॉर्डिंग होत असते, तेव्हा ते अधिक नैतिक आणि शिस्तप्रिय वागतात.
* याउलट, अल्कोहोल प्यायल्याने आत्म-जाणीव कमी होते, ज्यामुळे आत्म-नियंत्रण सुटते आणि लोक चुकीचे वर्तन करतात.
अँथनी ट्रोलॉप आणि नियमितता:
प्रसिद्ध लेखक अँथनी ट्रोलॉप (Anthony Trollope) याचे उदाहरण दिले आहे. तो रोज सकाळी ठराविक वेळी लिहायला बसायचा आणि दर १५ मिनिटांनी २५० शब्द लिहिण्याचे बंधन पाळायचा. त्याने प्रत्येक दिवसाच्या कामाची नोंद ठेवण्यासाठी डायरी वापरली.ही सवय आणि स्व-निरीक्षण यामुळेच तो प्रचंड यशस्वी होऊ शकला.
क्वांटिफाईड सेल्फ (Quantified Self):
आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे आपण आपले प्रत्येक पाऊल, झोप, कॅलरी आणि खर्च मोजू शकतो. हे आकडे आपल्याला जबाबदार बनवतात.जेव्हा तुम्ही तुमचे आकडे इतरांशी (उदा. मित्र, सोशल मीडिया) शेअर करता, तेव्हा सार्वजनिक लज्जेच्या (Public Shame) भीतीमुळे आत्म-नियंत्रण अजून वाढते.
प्रकरण ६: इच्छाशक्ती बळकट करता येते का? (Can Willpower Be Strengthened?)
या प्रकरणात असा प्रश्न विचारला आहे की इच्छाशक्ती वाढवता येते का? आणि त्याचे उत्तर आहे: होय, व्यायामाद्वारे.
डेव्हिड ब्लेन आणि सहनशक्ती:
प्रसिद्ध जादूगार आणि एन्ड्युरन्स आर्टिस्ट डेव्हिड ब्लेन (David Blaine) याचे उदाहरण दिले आहे. त्याने बर्फात ६३ तास घालवणे, ४४ दिवस अन्नाशिवाय राहणे आणि १७ मिनिटे श्वास रोखणे असे विक्रम केले आहेत. ब्लेनच्या मते, इच्छाशक्ती ही सरावाने वाढवता येते.लहान लहान ध्येये पूर्ण करून आणि स्वतःला अस्वस्थतेची सवय लावून त्याने आपली इच्छाशक्ती बळकट केली.
इच्छाशक्तीचे व्यायाम (Willpower Workouts):
बॉमिस्टर आणि त्यांच्या टीमने कॉलेजच्या विद्यार्थ्यांवर प्रयोग केले. त्यांनी विद्यार्थ्यांना दोन आठवड्यांसाठी काही साधे व्यायाम दिले, जसे की:
*देहबोली सुधारणे (Posture): दिवसभर आठवण येईल तेव्हा सरळ बसणे किंवा उभे राहणे.
* दुसऱ्या हाताचा वापर: उजव्या हाताऐवजी डाव्या हाताने (किंवा जो हात सवयीचा नाही त्याने) दात घासणे, दरवाजा उघडणे यांसारखी कामे करणे.
* बोलण्यावर नियंत्रण: पूर्ण वाक्यात बोलणे, शिवीगाळ टाळणे.
ज्या विद्यार्थ्यांनी हे व्यायाम नियमित केले, त्यांची इच्छाशक्ती वाढली.लॅबमध्ये पुन्हा चाचणी घेतली असता, त्यांची थकण्याची (Ego Depletion) क्षमता कमी झाली आणि त्यांनी कठीण कामात जास्त वेळ तग धरला (Stamina वाढला).
स्पिलओव्हर परिणाम (Spillover Effect):
सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, जेव्हा लोकांनी एका साध्या गोष्टीवर (उदा. पोश्चर) नियंत्रण मिळवले, तेव्हा त्याचा फायदा त्यांच्या आयुष्यातील इतर क्षेत्रांतही झाला.
* त्यांनी कमी सिगारेट ओढल्या.
* कमी जंक फूड खाल्ले.
* अभ्यास जास्त केला.
* घरातील कामे वेळेवर केली.
यालाच 'स्पिलओव्हर इफेक्ट' म्हणतात. इच्छाशक्तीचा स्नायू एकदा बळकट झाला की तो सर्व कामांसाठी उपयोगी पडतो.
ब्लेनची दुसरी बाजू:
जरी डेव्हिड ब्लेनने स्टंट्ससाठी प्रचंड इच्छाशक्ती कमावली असली, तरी स्टंट संपल्यावर तो अनेकदा 'सामान्य' बनतो. तो वजन वाढवतो आणि साध्या सवयींमध्ये (उदा. वेळेवर फॉर्म भरणे) कमी पडतो. यावरून असे दिसते की इच्छाशक्तीसाठी प्रेरणा (Motivation) आणि ध्येय (Goal) असणे आवश्यक आहे.जेव्हा त्याच्यासमोर मोठे आव्हान असते, तेव्हाच तो आपली सर्व इच्छाशक्ती एकवटतो.
प्रकरण ७: अंधारात स्वतःला शह देणे (Outsmarting Yourself in the Heart of Darkness)
हे प्रकरण इच्छाशक्ती टिकवून ठेवण्यासाठी 'पूर्व-प्रतिबद्धता' (Precommitment) आणि 'सवयी' (Habits) यांचे महत्त्व एका ऐतिहासिक उदाहरणाद्वारे स्पष्ट करते.
हेन्री मॉर्टन स्टॅनली आणि आफ्रिकन जंगल:
लेखकांनी १९व्या शतकातील प्रसिद्ध शोधक हेन्री मॉर्टन स्टॅनली (Henry Morton Stanley) याचे उदाहरण दिले आहे. १८८७ मध्ये स्टॅनली एका मोहिमेवर काँगो नदीच्या (Congo River) खोऱ्यात गेला. त्याने आपल्या तुकडीचे दोन भाग केले. जो भाग त्याच्या नेतृत्वाखाली होता, त्याने घनदाट जंगलात, उपासमारीत आणि रोगराईतही शिस्त पाळली. मात्र, जी तुकडी मागे राहिली होती (Rear Column), तिचे नेतृत्व ब्रिटिश अधिकाऱ्यांकडे असूनही त्यांनी संयम गमावला. त्यांनी स्थानिकांवर अत्याचार केले आणि गोंधळ घातला.
स्टॅनलीला इतरांपेक्षा वेगळे ठरवणारी गोष्ट म्हणजे त्याला मानवी इच्छाशक्तीच्या मर्यादा माहीत होत्या.
* हॉट-कोल्ड एम्पथी गॅप (Hot-Cold Empathy Gap): लेखक जॉर्ज लोवेन्स्टाईन यांची ही संकल्पना आहे. जेव्हा आपण शांत असतो (Cold state), तेव्हा आपल्याला वाटते की आपण संकटात किंवा मोहात (Hot state) संयम पाळू. पण प्रत्यक्षात मोहाच्या क्षणी मेंदू वेगळा वागतो.स्टॅनलीच्या मागे राहिलेल्या अधिकाऱ्यांना वाटले होते की ते ब्रिटीश शिस्त पाळतील, पण जंगलातील उपासमारी आणि एकटेपणामुळे (Hot state) त्यांचे नियंत्रण सुटले.
स्टॅनलीची रणनीती:
स्टॅनलीने स्वतःचे नियंत्रण टिकवण्यासाठी काही खास तंत्रे वापरली:
१. सुव्यवस्था आणि सवयी: जंगलात उपासमार सुरू असताना आणि मृत्यू समोर असतानाही, स्टॅनली रोज सकाळी दाढी करत असे. ही नियमित सवय (Habit) आणि बाह्य नीटनेटकेपणा त्याला आंतरिक शिस्त पाळण्यास मदत करत असे.जेव्हा बाह्य वातावरणात सुव्यवस्था असते, तेव्हा मेंदूला आत्म-नियंत्रण ठेवणे सोपे जाते.
२. पूर्व-प्रतिबद्धता (Precommitment): स्टॅनलीने स्वतःला 'बुला मतारी' (Bula Matari - खडक फोडणारा) अशी प्रतिमा दिली होती. एकदा अशी जाहीर प्रतिमा तयार केली की ती जपण्यासाठी त्याला कोणत्याही परिस्थितीत हार मानता येत नव्हती.तसेच, त्याने गुलामगिरी नष्ट करण्याचे 'पवित्र कार्य' (Sacred Task) हाती घेतले होते, ज्यामुळे त्याला स्वतःच्या त्रासापेक्षा मोठे ध्येय दिसत होते.
जेव्हा इच्छाशक्ती कमी असते, तेव्हा भविष्यातील चुका टाळण्यासाठी स्वतःला आधीच बांधून घेणे (Precommitment) आणि उच्च ध्येयावर लक्ष केंद्रित करणे (Transcendence) प्रभावी ठरते.
प्रकरण ८: उच्च शक्तीची मदत (Did A Higher Power Help Eric Clapton and Mary Karr Stop Drinking?)
व्यसनमुक्ती आणि आत्म-नियंत्रण यामध्ये 'धार्मिक श्रद्धा' किंवा 'उच्च शक्ती' (Higher Power) कशी मदत करते, हे या प्रकरणात एरिक क्लॅप्टन (Eric Clapton) आणि मेरी कॅर (Mary Karr) यांच्या उदाहरणांवरून स्पष्ट केले आहे.
एरिक क्लॅप्टनची शरणगती:
प्रसिद्ध गिटारवादक एरिक क्लॅप्टन दारू आणि ड्रग्सच्या आहारी गेला होता. अनेकदा आत्महत्येचे विचार करूनही तो दारू सोडू शकत नव्हता. पण एकदा पुनर्वसन केंद्रात (Rehab) असताना त्याने गुडघे टेकून देवाला मदत मागितली आणि "मी शरण आलो आहे" (Surrender) असे मानले. त्या क्षणानंतर त्याची पिण्याची इच्छा नष्ट झाली. मेरी कॅर या लेखिकेनेही सुरुवातीला देवाला न मानूनही नंतर प्रार्थनेचा आधार घेतला आणि तिचे व्यसन सुटले.
विज्ञानाच्या दृष्टीने हे कसे घडते?
संशोधकांच्या मते, 'अल्कोहोलिक्स ॲनानिमस' (AA) सारख्या कार्यक्रमांचे यश केवळ देवावरच्या श्रद्धेत नाही, तर त्यांच्या कार्यपद्धतीत आहे:
१. सामाजिक आधार (Social Support): जेव्हा तुम्ही समविचारी लोकांच्या समूहात (उदा. AA मिटिंग) जाता, तेव्हा तुम्हाला निरीक्षण (Monitoring) आणि आधार मिळतो. "मी प्यायलो तर ग्रुपला काय सांगेन?" ही भीती व्यक्तीला नियंत्रणात ठेवते.
२. ब्राइट लाईन्स (Bright Lines): व्यसनी लोकांसाठी "मी थोडेच पीईन" (Moderation) हे धोरण फोल ठरते, कारण त्यात 'थोडे' म्हणजे नक्की किती, याचा निर्णय थकलेला मेंदू घेऊ शकत नाही. त्याऐवजी "मी अजिबात पिणार नाही" (Zero tolerance) ही एक 'ब्राइट लाईन' (स्पष्ट रेषा) आहे. हा नियम पाळणे सोपे असते कारण तिथे निर्णय घेण्याची गरजच उरत नाही [cite: 2434-2440].
हायपरबॉलिक डिस्काऊंटिंग (Hyperbolic Discounting):
व्यसनी लोक भविष्यातील मोठ्या फायद्यापेक्षा (उदा. आरोग्य) सध्याच्या छोट्या फायद्याला (उदा. दारूचा ग्लास) अवास्तव महत्त्व देतात. याला 'हायपरबॉलिक डिस्काऊंटिंग' म्हणतात.यावर मात करण्यासाठी स्पष्ट नियम (Bright Lines) आणि देवावरील श्रद्धा (ज्यामुळे भविष्यातील शिक्षा/बक्षीस महत्त्वाचे वाटते) मदत करतात.
प्रकरण ९: बलवान मुलांचे संगोपन: आत्म-सन्मान विरुद्ध आत्म-नियंत्रण (Raising Strong Children: Self-Esteem Versus Self-Control)
या प्रकरणात अमेरिकेतील 'आत्म-सन्मान' (Self-Esteem) चळवळीवर कडाडून टीका केली आहे आणि त्याऐवजी 'आत्म-नियंत्रणा'वर भर देण्याचा सल्ला दिला आहे.
आत्म-सन्मानाचा फोलपणा:
गेल्या काही दशकांत, पालकांनी आणि शाळांनी मुलांना "तू स्पेशल आहेस," "तू हुशार आहेस" असे सांगण्यावर भर दिला. पण संशोधनात आढळले की, केवळ आत्म-सन्मान वाढल्याने मुलांचे ग्रेड्स सुधारत नाहीत. उलट, यामुळे मुलांमध्ये 'नार्सीसिझम' (Narcissism) किंवा स्व-प्रेम आणि अंहकार वाढला आहे.मुले कष्टाशिवाय यशाची अपेक्षा करू लागली आहेत.
आशियाई पालकांचे यश:
याउलट, आशियाई-अमेरिकन मुले अभ्यासात आणि करिअरमध्ये जास्त यशस्वी होतात. याचे कारण त्यांचे पालक (उदा. 'टायगर मदर' एमी चुआ) आत्म-सन्मानापेक्षा आत्म-नियंत्रण (Self-Control) आणि शिस्तीवर भर देतात.ते मुलांना कष्टाचे महत्त्व शिकवतात.
नॅनी ९११ आणि शिस्त:
लेखकांनी 'नॅनी ९११' (Nanny 911) या टीव्ही शोमधील नॅनी डेबोरा कॅरोल (Deborah Carroll) चे उदाहरण दिले आहे. सेंट लुईस येथील एका कुटुंबात तीन मुले आई-वडिलांचे अजिबात ऐकत नव्हती. नॅनी डेबने तिथे जाऊन स्पष्ट नियम (Rules) आणि सातत्यपूर्ण शिस्त (Consistency) लागू केली.
* शिक्षा: शिक्षा ही कठोर असण्याची गरज नाही, पण ती त्वरित (Immediate) आणि सातत्यपूर्ण (Consistent) असावी. पालकांनी त्यांच्या मूडनुसार नियम बदलू नयेत.
* निरीक्षण (Monitoring): मुले काय करतात, कुठे जातात यावर पालकांचे लक्ष असणे गरजेचे आहे. ज्या मुलांवर पालकांचे लक्ष असते, ती मुले अंमली पदार्थ किंवा गुन्हेगारीकडे वळण्याची शक्यता खूप कमी असते.
खेळ आणि व्हिडिओ गेम्स:
मुलांचे लक्ष (Attention span) वाढवण्यासाठी 'प्रिटेंड प्ले' (नाटकी खेळ) आणि व्हिडिओ गेम्स उपयुक्त ठरतात, कारण त्यात मुलांना नियम पाळावे लागतात आणि ध्येय गाठावे लागते.
प्रकरण १०: आहाराचा महासंकट (The Perfect Storm of Dieting)
वजन कमी करणे हे इच्छाशक्तीसमोरील सर्वात मोठे आव्हान का आहे, हे या प्रकरणात स्पष्ट केले आहे. ओप्रा विनफ्री (Oprah Winfrey) सारखी प्रचंड यशस्वी आणि शिस्तप्रिय महिलाही वजन नियंत्रणात ठेवण्यात का अपयशी ठरते? याला लेखकांनी 'ओप्रा पॅराडॉक्स' (Oprah Paradox) म्हटले आहे.
डाएट का फसते?
१. जैविक कारण: जेव्हा तुम्ही डाएट करता, तेव्हा शरीराला वाटते की दुष्काळ पडला आहे. त्यामुळे शरीर चरबी साठवून ठेवण्याचा प्रयत्न करते.
२. कॅच-२२ (Catch-22): इच्छाशक्ती वापरण्यासाठी मेंदूला ग्लुकोजची गरज असते. पण डाएट करताना आपण अन्नावाटे मिळणारे ग्लुकोज कमी करतो. त्यामुळे इच्छाशक्ती कमी होते आणि नेमकी तेव्हाच गोड खाण्याची तीव्र इच्छा होते.
३. व्हॉट-द-हेल इफेक्ट (What-the-hell Effect): डाएट करणारे लोक स्वतःला कडक नियम घालून देतात.जर त्यांनी चुकून एखादा नियम मोडला (उदा. एक मिल्कशेक प्यायला), तर ते विचार करतात की "आजचा दिवस वाया गेलाच आहे, आता काय फरक पडतो," आणि ते बेसुमार खातात.
उपाय:
* कडक डाएट करू नका: त्याऐवजी लहान बदल करा जे कायमस्वरूपी टिकतील.
* 'नंतर खाईन' (Postponed Pleasure): अन्नाला पूर्णपणे "नाही" (Never) म्हणण्यापेक्षा, "मी हे नंतर खाईन" (Later) असे स्वतःला सांगा. प्रयोगात असे आढळले की ज्यांनी 'नंतर खाईन' असे ठरवले, त्यांनी ज्यांनी पूर्ण नकार दिला त्यांच्यापेक्षा कमी चॉकलेट खाल्ले.या युक्तीमुळे मेंदूची तगमग कमी होते.
* निरीक्षण: स्वतःचे वजन रोज तपासणे (Daily Weighing) हे वजन नियंत्रणात ठेवण्यासाठी सर्वात प्रभावी साधन आहे.
* इम्पलीमेंटेशन इंटेन्शन (Implementation Intention): "जर पार्टीत चिप्स असतील, तर मी त्या खाणार नाही" अशी विशिष्ट योजना आधीच तयार ठेवा.
समारोप: इच्छाशक्तीचे भविष्य - अधिक लाभ, कमी ताण (Conclusion: The Future of Willpower—More Gain, Less Strain)
पुस्तकाचा हा शेवटचा भाग इच्छाशक्तीचा वापर करून ताणतणावमुक्त आणि यशस्वी जीवन कसे जगावे, याचे सार सांगतो. लेखक सुरुवातीलाच सेंट ऑगस्टीन (St. Augustine) यांचे उदाहरण देतात, ज्यांनी प्रार्थना केली होती: "मला पवित्रता आणि संयम दे, पण आत्ताच नको" (Give me chastity and continence, but not yet). ही मानवी वृत्ती—म्हणजेच 'उद्यापासून सुधारू'—हा इच्छाशक्तीचा सर्वात मोठा अडथळा आहे.
१. आक्रमक धोरण (Play Offense, Not Defense):
संशोधनात एक महत्त्वाची गोष्ट समोर आली आहे: ज्या लोकांची इच्छाशक्ती (Self-Control) उच्च असते, ते लोक त्यांच्या इच्छाशक्तीचा वापर दिवसभर मोह (Temptations) टाळण्यासाठी करत नाहीत. त्याऐवजी, ते आपले आयुष्य अशा प्रकारे आयोजित करतात की त्यांना मोहाचा सामना करावाच लागू नये.ते संकटात सापडल्यावर बचावासाठी (Defense) इच्छाशक्ती वापरण्याऐवजी, संकट येऊ नये म्हणून आक्रमक (Offense) नियोजन करतात.
उदा. ते कार बिघडण्याआधीच गॅरेजमध्ये नेतात, किंवा अभ्यासाचे काम शेवटच्या रात्रीवर न टाकता आधीच पूर्ण करतात.यामुळे त्यांच्या आयुष्यात ताण (Stress) कमी असतो.
२. कामाची टाळाटाळ (Procrastination) आणि डेडलाईन टेस्ट:
डायन टाईस (Dianne Tice) आणि बॉमिस्टर यांनी केलेल्या एका प्रयोगात (The Deadline Test) असे दिसले की, जे विद्यार्थी कामे शेवटच्या क्षणापर्यंत पुढे ढकलतात (Procrastinators), त्यांना सुरुवातीला कमी ताण जाणवतो आणि ते कमी आजारी पडतात. पण सेमिस्टरच्या शेवटी, जेव्हा डेडलाईन जवळ येते, तेव्हा त्यांना प्रचंड ताण येतो आणि ते इतरांपेक्षा जास्त आजारी पडतात. तसेच, त्यांचे ग्रेड्स (Grades) कमी असतात. त्यामुळे, 'मी दबावाखाली (Under pressure) चांगले काम करतो' हा केवळ एक भ्रम आहे.
३. स्वतःच्या मर्यादा ओळखा (Know Your Limits):
इच्छाशक्ती मर्यादित आहे. दिवसभरातील प्रत्येक निर्णय आणि प्रत्येक कामामुळे ती कमी होते.जेव्हा तुम्ही थकलेले (Depleted) असता, तेव्हा महत्त्वाचे निर्णय घेऊ नका, कारण त्यावेळी तुम्ही सुरक्षित आणि सोपा मार्ग निवडण्याची शक्यता असते.
जिम टर्नर (Jim Turner) या अभिनेत्याचे उदाहरण देऊन सांगितले आहे की, रक्तातील साखर (Glucose) कमी झाल्यावर साधे निर्णय घेणे (उदा. आधी खायचे की वॉशरूमला जायचे) सुद्धा किती कठीण होऊ शकते.त्यामुळे, महत्त्वाचे काम करण्याआधी आणि निर्णय घेण्याआधी पोटभर जेवणे आणि विश्रांती घेणे आवश्यक आहे.
४. नियोजनाची चूक (The Planning Fallacy):
आपण भविष्यात एखादे काम करायला किती वेळ लागेल, याचा अंदाज घेण्यात नेहमीच चुकत असतो. याला 'प्लॅनिंग फॅलसी' म्हणतात. विद्यार्थी आपल्या थीसिससाठी ३४ दिवस लागतील असा अंदाज लावतात, पण त्यांना सरासरी ५६ दिवस लागतात.
उपाय: स्वतःच्या भूतकाळातील अनुभवावरून वेळेचा अंदाज लावा किंवा इतरांना विचारा.
५. 'काहीच न करण्याचा' पर्याय (The Nothing Alternative):
प्रसिद्ध लेखक रेमंड चँडलर (Raymond Chandler) यांची कामाची पद्धत खूप प्रभावी आहे. ते स्वतःला नियम घालून द्यायचे: "एकतर लिहा, किंवा काहीच करू नका." खिडकीतून बाहेर बघणे किंवा डोक्यावर उभे राहणे चालेल, पण पत्र वाचणे किंवा इतर कामे करणे चालणार नाही. कंटाळा टाळण्यासाठी तुम्ही आपोआप कामाला लागाल. ही पद्धत वापरून तुम्ही कामाची टाळाटाळ थांबवू शकता.
६. मूलभूत गोष्टींकडे लक्ष द्या (Don’t Forget the Basics):
इच्छाशक्ती टिकवण्यासाठी पुरेशी झोप, सकस आहार आणि नीटनेटकेपणा (Neatness) या गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत.अस्ताव्यस्त खोली किंवा डेस्कमुळे इच्छाशक्ती क्षीण होते, तर सुव्यवस्थित वातावरण मनाला शिस्त लावते.
७. बक्षीस आणि देखरेख (Reward and Monitor):
कामाच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा (उदा. Apps, Websites) वापर करा.तसेच, ध्येय गाठल्यावर स्वतःला छोटे बक्षीस द्यायला विसरू नका.
इच्छाशक्तीचा उद्देश स्वतःला शिक्षा करणे हा नसून, जीवनाचा आनंद घेणे हा आहे. मजबूत इच्छाशक्ती असलेले लोक अधिक परोपकारी (Altruistic) असतात आणि इतरांना मदत करण्यास तयार असतात. आपली इच्छाशक्ती ही मानवाची सर्वात मोठी शक्ती आहे, जी आपल्याला जुळवून घेण्यास आणि प्रगती करण्यास मदत करते.
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा