आध्यात्मिक भारताचा रहस्यमय शोध (A Search in Secret India): लेखक पॉल ब्रन्टन परीक्षण

आध्यात्मिक भारताचा रहस्यमय शोध (A Search in Secret India): लेखक पॉल ब्रन्टन 

पाश्चिमात्य जग जेव्हा भौतिक सुखांच्या मागे धावत होते आणि भारताला केवळ 'साप- गारुड्यांचा देश' किंवा गुलामगिरीत खितपत पडलेले राष्ट्र समजत होते, त्या काळात एका जिज्ञासू ब्रिटीश पत्रकाराने, पॉल ब्रन्टन यांनी, भारताच्या अंतरात्म्याचा शोध घेण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न केला. 'आध्यात्मिक भारताचा रहस्यमय शोध' (A Search in Secret India) हे पुस्तक केवळ एक प्रवासवर्णन नाही, तर ती भारताच्या गौरवशाली आध्यात्मिक परंपरेची, योगविद्येची आणि ऋषीमुनींच्या ज्ञानाची पाश्चिमात्य जगाला करून दिलेली ओळख आहे. एक भारतीय म्हणून हे पुस्तक वाचताना उर अभिमानाने भरून येतो, कारण यात आपल्या मातीतील त्या सुगंधाचा शोध आहे, जो हजारो वर्षांपासून जगाला शांतीचा संदेश देत आला आहे.

या पुस्तकाची प्रस्तावना सर फ्रान्सिस यंगहजबंड यांनी लिहिली आहे. ते म्हणतात की या पुस्तकाचे नाव खरेतर 'पवित्र भारत' (Sacred India) असायला हवे होते. ते स्पष्ट करतात की भारताचे खरे रूप हे वरवरच्या दर्शनाने दिसत नाही. भारताने आपले 'पवित्र' आणि 'गुह्य' ज्ञान जगापासून, विशेषतः अपात्र लोकांपासून सुरक्षित ठेवले आहे. जे लोक केवळ कुतूहलापोटी येतात, त्यांना भारतात केवळ गरिबी किंवा जादूगार दिसतात. परंतु, जो खऱ्या अर्थाने आणि निष्ठेने शोध घेतो, त्यालाच भारताचा आत्मा गवसतो. ब्रन्टन यांनी हा शोध घेतला आणि त्यांना दांभिक साधूंच्या गर्दीतही अस्सल हिरे (महर्षींसारखे संत) गवसले.

प्रस्तावना वाचतानाच एक भारतीय म्हणून आपल्याला आपल्या संस्कृतीच्या खोलवर रुजलेल्या मूल्यांची जाणीव होते. यंगहजबंड यांनी मान्य केले आहे की भारताने आपले ज्ञान 'गुप्त' ठेवले, ते स्वार्थासाठी नाही तर त्याच्या पावित्र्याच्या रक्षणासाठी. हे विधान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कारण पाश्चिमात्य विज्ञान जिथे उघडपणे बाजारात मांडले गेले, तिथे भारतीय अध्यात्म हे 'पात्रतेनुसार' दिले गेले. हेच आपल्या संस्कृतीचे वेगळेपण आहे.

प्रकरण १: वाचकांना निवेदन (A Word to the Reader)

या प्रकरणात पॉल ब्रन्टन आपली भूमिका स्पष्ट करतात. ते म्हणतात की पाश्चिमात्य लोकांना भारताविषयी अनेक गैरसमज आहेत. त्यांना वाटते की योग आणि फकिरांच्या कथा केवळ दंतकथा आहेत. ब्रन्टन हे स्वतः एक पत्रकार आणि सुधारक वृत्तीचे असल्याने, त्यांनी ठरवले की ते अंधश्रद्धेवर विश्वास ठेवणार नाहीत, तर वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून भारताचा शोध घेतील. ते कबूल करतात की भारतात अनेक ढोंगी बाबा आणि जादूगार आहेत, जे धर्माच्या नावाखाली पोटाची खळगी भरतात. पण त्याचवेळी, त्यांचा विश्वास आहे की या ढोंगाच्या पलीकडे कुठेतरी सत्य दडलेले आहे. ते भारताला 'मागासलेला' मानणाऱ्या पाश्चिमात्य दृष्टिकोनावर टीका करतात आणि म्हणतात की, "ज्या प्राचीन ऋषींनी मानवी मनाचा एवढा खोलवर अभ्यास केला, ते मागासलेले कसे असू शकतात?"

ब्रन्टन यांचा हा दृष्टिकोन एका भारतीयाला सुखावणारा आहे. इंग्रजांच्या राजवटीत एका इंग्रज लेखकाने भारताच्या बुद्धिमत्तेचा आदर करणे ही मोठी गोष्ट होती. त्यांनी कबूल केले आहे की, भारताकडे असे काहीतरी आहे जे पाश्चिमात्य विज्ञानाकडे नाही. हे प्रकरण आपल्या 'सनातन संस्कृती'च्या श्रेष्ठतेवर शिक्कामोर्तब करते. ब्रन्टन यांची शोधक वृत्ती आपल्याला हेच शिकवते की, आपणही आपल्या धर्मातील अंधश्रद्धा आणि सत्य यातील फरक ओळखला पाहिजे.

प्रकरण २: शोधाची नांदी (The Prologue)

लेखक आपल्या बालपणीच्या आठवणी सांगतात, जिथे त्यांना भारताच्या नकाशाचे आणि चित्रांचे विलक्षण आकर्षण होते. तरुणपणात एका लंडनच्या जुन्या पुस्तकांच्या दुकानात त्यांना एक भारतीय गृहस्थ भेटतात. हा प्रसंग अतिशय महत्त्वाचा आहे. तो भारतीय गृहस्थ अतिशय रुबाबदार आणि ज्ञानी असतो. जेव्हा दुकानदार भारताला 'मागासलेला देश' म्हणतो, तेव्हा तो भारतीय बाणेदारपणे उत्तर देतो की, "भारतानेच जगाला पुनर्जन्माचा आणि आत्म्याचा शोध दिला आहे." हा भारतीय माणूस लेखकाला सांगतो की, भारतात अजूनही असे ऋषी आणि योगी आहेत जे जगाच्या कोलाहलापासून दूर राहतात. तो लेखकाला भविष्यवाणी करतो की, "तू एक दिवस नक्कीच भारतात जाशील आणि त्या साधूंना भेटशील."

हे प्रकरण एका भारतीयाच्या स्वाभिमानाचे प्रतीक आहे. लंडनमध्ये, जिथे इंग्रजांची सत्ता होती, तिथे तो भारतीय (जो कोणी अज्ञात गृहस्थ होता) आपल्या संस्कृतीचा अभिमान बाळगतो आणि पाश्चिमात्यांना त्यांच्या अज्ञानाची जाणीव करून देतो. हे वाचताना आपल्याला वाटते की, आपला देश गुलामगिरीत असला तरी आपली संस्कृती कधीच गुलाम नव्हती. योग आणि अध्यात्माची बीजं पाश्चिमात्यांच्या मनात कशी रुजली, याचे हे उत्तम उदाहरण आहे.

प्रकरण ३: इजिप्तमधला जादूगार (The Magician from Egypt)

लेखक भारतात (मुंबईत) पोहोचतात. तिथे हॉटेलमध्ये त्यांना 'महंमद बे' नावाचा एक इजिप्शियन जादूगार भेटतो. हा अध्यात्मिक गुरु नाही, तर एक सिद्धी प्राप्त केलेला जादूगार आहे. तो 'जीन' (Jinn - आत्मे) आपल्या ताब्यात असल्याचा दावा करतो. लेखकाची परीक्षा घेण्यासाठी तो लेखकाला कागदावर काही प्रश्न लिहायला सांगतो. लेखक प्रश्न खिशात ठेवतात. तरीही, महंमद बे केवळ त्या प्रश्नांची उत्तरेच देत नाही, तर लेखकाच्या खिशातल्या बंद कागदावर पेन्सिलने उत्तरे आपोआप लिहिली जातात. लेखक हे पाहून थक्क होतात.

हे प्रकरण जरी मनोरंजक असले तरी, एक भारतीय म्हणून आपण हे समजून घेतले पाहिजे की 'जादू' आणि 'अध्यात्म' यात फरक आहे. ब्रन्टन यांनी हे प्रकरण सुरुवातीलाच दिले आहे, हे योग्यच आहे. कारण यामुळे हे स्पष्ट होते की, भारतात आणि पूर्वेकडील देशांत अशा अलौकिक शक्ती अस्तित्वात आहेत, ज्याला पाश्चिमात्य विज्ञान नाकारू शकत नाही. जरी हा मार्ग ईश्वराकडे जाणारा नसला, तरी मनाच्या अफाट शक्तीचा हा एक पुरावा आहे. हे सिद्ध करते की भौतिक जगात जे दिसते, त्यापलीकडेही एक सूक्ष्म जग आहे.

प्रकरण ४: मला भेटलेला मसिहा - उद्धारकर्ता (The Messiah I Met)

ब्रन्टन 'मेहेर बाबा' यांना भेटायला जातात. मेहेर बाबा हे स्वतःला 'नवा मसिहा' किंवा 'अवतार' मानत असतात. ते मौन पाळतात आणि एका बोर्डवर अक्षरे जुळवून संवाद साधतात. ते दावा करतात की ते जगाचा इतिहास बदलतील आणि लवकरच चमत्कार करून दाखवतील. लेखक त्यांच्या आश्रमात राहतात, त्यांच्या शिष्यांशी बोलतात. मेहेर बाबांचे भक्त त्यांना देव मानतात. मेहेर बाबा म्हणतात की ते लवकरच आपले मौन सोडतील आणि तेव्हा जगात मोठी क्रांती होईल. ब्रन्टन त्यांच्या दाव्यांकडे थोड्या संशयानेच पाहतात, पण त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातील प्रेमाने प्रभावित होतात.

या प्रकरणाचे परीक्षण करताना एक भारतीय म्हणून संमिश्र भावना निर्माण होतात. एकीकडे, आपल्या देशात भक्तीची परंपरा किती खोल आहे हे दिसते, जिथे शिष्य आपल्या गुरूवर अपार श्रद्धा ठेवतात. पण दुसरीकडे, स्वतःला 'देव' किंवा 'अवतार' घोषित करणाऱ्या व्यक्तींबद्दल सावधगिरी बाळगण्याची गरजही अधोरेखित होते. आपल्या संस्कृतीत 'अहं ब्रह्मास्मि' (मी ब्रह्म आहे) असे म्हटले आहे, पण त्याचा अर्थ 'मीच एकटा देव आहे आणि बाकीचे अज्ञानी आहेत' असा होत नाही. ब्रन्टन यांनी इथे दाखवून दिले आहे की, भारताच्या आध्यात्मिक बाजारात खऱ्या नाण्यांसोबतच काही संभ्रमित करणारे दावेही आहेत. अंधश्रद्धा आणि खरी श्रद्धा यातील सीमारेषा इथे पुसट होताना दिसते.

प्रकरण ५: योगी ब्रामा (Yogi Bramha)

लेखक मद्रास (चेन्नई) मध्ये अड्यार नदीच्या काठी एका हठयोग्याला, 'योगी ब्रामा' यांना भेटतात. हा माणूस इतर भोंदू बाबांसारखा नसून, त्याने आपल्या शरीरावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले आहे. तो लेखकाला योगासने करून दाखवतो. एवढेच नाही तर तो आपली नाडी (Pulse) पूर्णपणे थांबवून दाखवतो आणि श्वासोच्छ्वासही बंद करतो. तो लेखकाला समजावून सांगतो की, "शरीर आणि श्वास हे दोन हत्तींसारखे आहेत, ज्यांना नियंत्रणात आणले तरच मनावर ताबा मिळवता येतो." तो स्पष्ट करतो की हे केवळ कसरतीचे खेळ नाहीत, तर हे 'हठयोग' आहे, ज्याचा उद्देश शरीर शुद्ध करून मनाला ईश्वराकडे नेणे हा आहे.

हे प्रकरण या पुस्तकातील आतापर्यंतचे सर्वात महत्त्वाचे आणि अभिमानास्पद प्रकरण आहे. पाश्चिमात्य लोकांना फक्त जीम आणि स्नायू कमावणे माहित होते. पण आपल्या भारतीय ऋषींनी हजारो वर्षांपूर्वी शरीराच्या आतील अवयवांवर (हृदय, फुफ्फुस, रक्तभिसरण) नियंत्रण मिळवण्याचे तंत्र विकसित केले होते, हे वाचून छाती अभिमानाने फुलून येते. योगी ब्रामा हे सिद्ध करतात की 'योग' ही केवळ व्यायाम पद्धती नाही, तर ते एक प्रगत विज्ञान आहे. ब्रन्टन यांनी हे मान्य केले आहे की पाश्चिमात्य विज्ञान या गोष्टींना 'अशक्य' मानते, पण भारतात हे शक्य आहे. हे प्रकरण भारतीय योगविद्येच्या महानतेची साक्ष देते.

पॉल ब्रन्टन यांचे "आध्यात्मिक भारताचा रहस्यमय शोध" हे पुस्तक, हे एका प्रवासाचे वर्णन नसून एका 'साधनेची' सुरुवात आहे.

 भारताची खरी ओळख: ब्रन्टन यांनी भारताला गरिबी आणि गुलामीच्या चष्म्यातून न पाहता, ज्ञानाच्या चष्म्यातून पाहिले. त्यांनी जादुई शक्ती (इजिप्शियन जादूगार), भक्ती संप्रदाय (मेहेर बाबा) आणि हठयोग (योगी ब्रामा) या तीन वेगवेगळ्या पैलूंना स्पर्श केला आहे. यातून स्पष्ट होते की लेखकाचा पाश्चिमात्य अहंकार आणि विज्ञानाचा गर्व हळूहळू वितळत आहे. त्यांना जाणीव होऊ लागली आहे की, भारतात असे ज्ञान आहे जे त्यांच्या तर्कशक्तीच्या पलीकडचे आहे.लेखक केवळ स्तुती करत नाहीत, तर जिथे शंका आहे तिथे प्रश्नही विचारतात (उदा. मेहेर बाबांच्या बाबतीत).आपल्याला हे आवडते, कारण आपणही अंधश्रद्धेचे समर्थन करत नाही. आपल्यालाही आपल्या धर्मातील 'सत्य' जगासमोर यायला हवे आहे, ढोंग नाही.या पुस्तकाचे सुरुवातीचे भाग हे सिद्ध करतात की भारताकडे देण्यासारखे खूप काही आहे. योगी ब्रामाचे प्रकरण हे दाखवून देते की, मानवी क्षमतेचा जो विकास भारतात झाला, तो जगात कुठेही झाला नाही.थोडक्यात, हे पुस्तक प्रत्येक भारतीयाने वाचले पाहिजे. कारण, कधीकधी आपल्या घरात असलेल्या सोन्याची किंमत आपल्याला कळत नाही, पण जेव्हा बाहेरचा जोहरी येऊन त्याचे कौतुक करतो, तेव्हा आपल्याला त्याचे महत्त्व समजते. पॉल ब्रन्टन यांनी तेच काम केले आहे. त्यांनी भारताच्या आध्यात्मिक सोन्यावरील धूळ झटकून त्याचे तेज जगासमोर मांडले आहे. हे पुस्तक आपल्याला आपल्या 'सनातन' मुळांकडे परत जाण्याची प्रेरणा देते.

प्रकरण ६: मृत्युंजय योगी (The Yoga of Body Control)

या प्रकरणात लेखक 'योगी ब्रामा' (Bramha) यांच्यासोबतच्या संवादाचा पुढचा भाग मांडतात. ब्रामा हे हठयोगातील 'शरीर नियंत्रण' या विद्येत पारंगत आहेत. ते लेखकाला श्वासोच्छवासाचे महत्त्व आणि 'प्राणायाम' या विषयावर सखोल माहिती देतात. त्यांचे म्हणणे आहे की, श्वासावर विजय मिळवणे म्हणजे आयुष्यावर विजय मिळवणे होय. ते असा दावा करतात की हिमालयात आणि नेपाळमध्ये असे काही योगी आहेत जे शेकडो वर्षांपासून जिवंत आहेत.

या दाव्याची सत्यता पडताळून पाहण्यासाठी लेखक त्यांना पुरावा मागतात. तेव्हा योगी ब्रामा एक अद्भुत प्रयोग करून दाखवतात. ते आपली नाडी (Pulse) पूर्णपणे थांबवतात आणि त्यानंतर काही सेकंदांसाठी आपले हृदयही बंद करून दाखवतात. लेखक स्वतः त्यांच्या छातीवर हात ठेवून याची खात्री करतात. यानंतर, ब्रामा हे लेखकाला एक अंगठी भेट देतात, जी भविष्यात त्यांना साहाय्य करेल असा त्यांचा दावा असतो. 

हे प्रकरण वाचताना एका भारतीयाला आपल्या योगशास्त्राच्या ताकदीची जाणीव होते. पाश्चिमात्य विज्ञान जिथे शरीराला केवळ हाडामांसाचा सांगाडा समजते, तिथे आपले योगशास्त्र शरीरातील प्रत्येक नसावर आणि अनैच्छिक क्रियांवर (Involuntary actions) ताबा मिळवू शकते, हे सिद्ध होते. योगी ब्रामा जेव्हा हृदय बंद करून दाखवतात, तेव्हा ते कोणा जादूप्रमाणे वाटत नाही, तर ती वर्षांच्या कठोर तपश्चर्येची फळश्रुती वाटते.

तथापि, एक सजग भारतीय म्हणून आपण हेही लक्षात घेतले पाहिजे की, केवळ दीर्घायुष्य किंवा शरीर नियंत्रण हेच भारतीय अध्यात्माचे अंतिम ध्येय नाही. ब्रन्टन यांनी इथे दाखवून दिले आहे की हठयोग ही राजयोगाची किंवा आत्मज्ञानाची पहिली पायरी असू शकते, पण तेच अंतिम साध्य नाही. तरीही, शरीराच्या मर्यादा ओलांडण्याची क्षमता भारतीयांकडे आहे, हे जगासमोर मांडल्याबद्दल लेखकाचे आभार मानले पाहिजेत.

प्रकरण ७: मौनी बाबा (The Sage Who Never Speaks)

मद्रास (चेन्नई) जवळ लेखक एका अशा साधूला भेटतात, ज्याने अनेक वर्षांपासून मौन धारण केले आहे. त्यांना 'मौनी बाबा' म्हटले जाते. हे साधू कोणाशीही बोलत नाहीत आणि एकांतवासात राहणे पसंत करतात. लेखकाला त्यांच्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी खूप खटाटोप करावा लागतो. जेव्हा लेखक त्यांना भेटतात, तेव्हा ते साधू एका पाटीवर लिहून संवाद साधतात.

लेखक जेव्हा त्यांचा फोटो काढण्याचा प्रयत्न करतात, तेव्हा साधू त्यांना खडसावतात की, "ध्यानावस्थेत असलेल्या योगीच्या एकाग्रतेत व्यत्यय आणणे धोकादायक असते". पण नंतर ते शांत होतात आणि लेखकाला एक महत्त्वाचा संदेश देतात: "जेव्हा तुम्ही स्वतःला ओळखाल, तेव्हाच तुम्हाला जग समजेल." या भेटीतून लेखकाला एका विचित्र अशा मानसिक शांतीचा अनुभव येतो, जो त्यांना यापूर्वी कधीच आला नव्हता.

हे प्रकरण भारतीय संस्कृतीतील 'मौन' आणि 'एकांत' यांचे महत्त्व अधोरेखित करते. आजच्या गोंगाटाच्या जगात, जिथे प्रत्येकाला व्यक्त व्हायचे आहे, तिथे एक भारतीय साधू मौनाद्वारे केवढी मोठी शक्ती संचय करू शकतो, हे जगाला थक्क करणारे आहे.

मौनी बाबांचे हे वाक्य - "स्वतःचा शोध घ्या म्हणजे तिथे खोलवर दडलेले आंतरिक सत्य तुम्हाला आपोआप कळेल" - हे उपनिषदांचे सार आहे. एक भारतीय म्हणून आपल्याला अभिमान वाटतो की आपले साधू-संत बाह्य जगातील बदलांपेक्षा आंतरिक बदलांना जास्त महत्त्व देतात. लेखकाला आलेला शांतीचा अनुभव हाच पुरावा आहे की, भारतीय संत केवळ शब्दांनी नव्हे, तर लहरींनी (Vibrations) समोरच्याच्या मनावर परिणाम करू शकतात.

प्रकरण ८: जगद्गुरू श्री शंकराचार्य (With the Spiritual Head of South India)

हे प्रकरण या पुस्तकातील एक अत्यंत महत्त्वाचे वळण आहे. लेखक दक्षिण भारताचे आध्यात्मिक प्रमुख, कांची कामकोटी पीठाचे शंकराचार्य (६८ वे जगद्गुरू) यांची भेट घेतात. लेखकाला एका मित्राद्वारे, वेंकटरमणी यांच्यामार्फत ही संधी मिळते. सुरुवातीला नकार मिळाल्यानंतर, शंकराचार्य त्यांना एकांतवासात भेट देतात.

शंकराचार्य हे केवळ धार्मिक नेते नाहीत, तर ते अत्यंत बुद्धिमान, इंग्रजी वृत्तपत्रे वाचणारे आणि जगाचे भान असणारे प्रगल्भ व्यक्तिमत्त्व आहेत, हे पाहून लेखक भारावून जातात. शंकराचार्य लेखकाला सांगतात की, "जगातील दुःख आणि समस्यांवर एकच उपाय आहे, तो म्हणजे अध्यात्म आणि भौतिकवाद यांचा समतोल".

सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, जेव्हा लेखक त्यांना विचारतात की मला 'खरा गुरु' कुठे मिळेल, तेव्हा शंकराचार्य स्वतःचा बडेजाव न करता अत्यंत नम्रपणे दोन दिशा दाखवतात: "तुम्ही अरुणाचलला जा आणि महर्षींना भेटा". ही घटना लेखकाच्या आयुष्याला कलाटणी देणारी ठरते.

एका भारतीयासाठी हे प्रकरण म्हणजे 'न भूतो न भविष्यति' अशा अभिमानाचा क्षण आहे. शंकराचार्य हे सनातन धर्माचे सर्वोच्च प्रतीक आहेत. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व, त्यांची विद्वत्ता आणि त्यांची विनम्रता पाहून पाश्चिमात्य लेखक नतमस्तक होतो.

येथे भारतीय संस्कृतीचे 'विश्वबंधुत्व' दिसते. शंकराचार्य लेखकाला 'परकीय' मानत नाहीत, तर त्यांना योग्य मार्ग दाखवतात. ते स्वतःला गुरु म्हणून लादत नाहीत, तर लेखकाची प्रवृत्ती ओळखून त्यांना रमण महर्षींकडे पाठवतात. हीच आपल्या धर्माची विशालता आहे. 'वसुधैव कुटुम्बकम' हे तत्त्व इथे प्रत्यक्षात उतरलेले दिसते. शंकराचार्यांनी दिलेली दृष्टी केवळ धार्मिक नसून वैज्ञानिक आणि जागतिक कल्याणाची आहे, हे वाचताना ऊर भरून येतो.

प्रकरण ९: ज्योतिगिरी अरुणाचल (The Hill of the Holy Beacon)

शंकराचार्यांच्या आदेशानुसार, लेखक अरुणाचल (तिरुवन्नमलाई) येथे येतात. इथे त्यांची भेट भगवान रमण महर्षी यांच्याशी होते. हे प्रकरण म्हणजे संपूर्ण पुस्तकाचा आत्मा आहे.

जेव्हा लेखक महर्षींच्या आश्रमात प्रवेश करतात, तेव्हा त्यांना एक विलक्षण शांतता जाणवते. महर्षी कोणाशीही विशेष बोलत नाहीत, ते केवळ एका कोचावर बसून आहेत. पण त्यांच्या डोळ्यांतून पाझरणारी शांती लेखकाला जागेवर खिळवून ठेवते. लेखक म्हणतात की दोन तास ते महर्षींच्या नजरेच्या टप्प्यात बसून होते आणि त्यांचे सर्व प्रश्न, सर्व शंका वितळून गेल्या.

जेव्हा संवाद सुरू होतो, तेव्हा महर्षी त्यांना "मी कोण आहे?" (Who am I?) या आत्म-विशार (Self-Enquiry) पद्धतीबद्दल सांगतात. ते म्हणतात, "आधी हा 'मी' कोण आहे ते शोधा, मग तुम्हाला सत्य समजेल". लेखकाला तिथे जे आध्यात्मिक अनुभव येतात, ते शब्दांच्या पलीकडचे असतात. त्यांना जाणीव होते की हा माणूस इतर योग्यांप्रमाणे चमत्कार करत नाही, तर स्वतःच एक चमत्कार आहे.

एका भारतीयासाठी रमण महर्षी म्हणजे साक्षात ज्ञानाचा सूर्य. या प्रकरणात ब्रन्टन यांनी भारतीय अध्यात्माचे सार मांडले आहे. बाकीचे जग जिथे 'काय मिळवायचे' यावर भर देते, तिथे भारत 'कोण मिळवणार आहे' (म्हणजेच 'मी' कोण) यावर भर देतो.

पाश्चिमात्य लेखकाला महर्षींच्या सान्निध्यात जी 'विचारशून्य अवस्था' प्राप्त झाली, ती सिद्ध करते की भारताकडे मनाच्या पलीकडे जाण्याचे तंत्रज्ञान आहे. महर्षींचा साधेपणा, त्यांचा निस्संगपणा आणि त्यांची करुणा हे सर्व भारताच्या त्या प्राचीन ऋषी परंपरेचे प्रतिनिधित्व करतात, जी हजारो वर्षांपासून टिकून आहे. हे प्रकरण वाचताना आपल्याला खात्री पटते की भारताचा खरा खजिना कोहिनूर हिरा नसून 'आत्मज्ञान' हा आहे.

प्रकरण १०: जादूगार आणि सत्पुरुषांसमवेत (Among the Magicians and Holy Men)

अरुणाचलच्या अनुभवानंतर, लेखक पुन्हा प्रवासाला निघतात. या प्रकरणात ते भारताच्या एका वेगळ्या बाजूचे दर्शन घडवतात – जादू आणि चमत्कारांची दुनिया. ते एका अशा जादूगाराला भेटतात जो एका छोट्याशा बीजातून काही मिनिटांत आंब्याचे झाड उगवून दाखवतो. तसेच, हवेतून वस्तू निर्माण करणे किंवा रिंग्स (अंगठ्या) हवेत उडवणे असे खेळ ते पाहतात.

त्यानंतर, ते एका अशा फकीराला भेटतात जो स्वतःचा डोळा बाहेर काढून पुन्हा जागेवर बसवतो. हे भयानक दृश्य पाहून लेखकाला किळस येते. शेवटी, ते बनारस (काशी) कडे रवाना होतात. तिथे ते अशा ज्योतिष्याला आणि योग्यांना भेटतात जे भविष्याचे अचूक भाकीत करतात.

हे प्रकरण थोडे सावध करणारे आहे. एका भारतीयासाठी हे मान्य करणे आवश्यक आहे की आपल्या देशात ज्ञानासोबतच 'हातचलाखी' आणि 'जादू' या गोष्टीही अस्तित्वात आहेत. पाश्चिमात्य जग अनेकदा यालाच 'भारतीय अध्यात्म' समजण्याची चूक करते. पण ब्रन्टन इथे स्पष्ट करतात की हे केवळ मनोरंजन किंवा निम्न स्तरावरील सिद्धी आहेत. हे प्रकरण आपल्याला सांगते की आपण आपल्या धर्मातील 'अंधश्रद्धा' आणि 'विज्ञान' यातील फरक ओळखला पाहिजे. डोळा बाहेर काढणे हा चमत्कार असू शकतो, पण ते अध्यात्म नाही. याउलट, रमण महर्षींच्या सान्निध्यात मिळणारी शांतता हे खरे अध्यात्म आहे. लेखकाने या दोन्ही बाजू मांडून भारताचे एक संतुलित चित्र उभे केले आहे.

 प्रकरण ६ मध्ये योगी ब्रामा शरीरावर नियंत्रण दाखवतात, तर प्रकरण ९ मध्ये रमण महर्षी आत्म्यावर नियंत्रण (किंवा आत्म्यात विलीन होणे) शिकवतात. हा भारताचा आध्यात्मिक नकाशा आहे. आपण शरीराचा तिरस्कार करत नाही, पण तिथेच थांबतही नाही. या भागात शंकराचार्य आणि रमण महर्षी या दोन महापुरुषांचे दर्शन होते. हे दोन स्तंभ आहेत ज्यांच्यावर भारताचा सनातन धर्म उभा आहे. त्यांची भेट घेतल्यावर लेखकाचा पाश्चिमात्य अहंकार पूर्णपणे गळून पडतो.ब्रन्टन हे स्वतः एक पत्रकार आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन ठेवणारे व्यक्ती होते. पण या प्रकरणांमध्ये ते कबूल करतात की, "माझ्या तर्काने जिथे हार मानली, तिथे भारताच्या श्रद्धेने विजय मिळवला."आज आपण महासत्ता (Superpower) बनण्याची स्वप्ने पाहत आहोत, पण आपली खरी 'सॉफ्ट पॉवर' ही आपली अध्यात्मिक संस्कृती आहे, हे ही प्रकरणे सिद्ध करतात. रमण महर्षींसारखे संत हे भारताचे खरे राजदूत आहेत, जे एकाही शब्दावाचून जगाला जिंकू शकतात.थोडक्यात सांगायचे तर, हे पुस्तक वाचताना प्रत्येक भारतीयाला आपल्या वारशाचा नव्याने शोध लागतो. आपण ज्या मातीत जन्माला आलो, ती माती सामान्य नसून 'रत्नगर्भा' आहे, याची साक्ष हे लिखाण देते.

प्रकरण ११: बनारसचा मायावी (The Magician of Benares - Vishudhananda)

या प्रकरणात लेखक काशी (बनारस) मध्ये 'विशुद्धानंद' नावाच्या एका असाधारण योगीला भेटतात. हे इतर सामान्य जादूगरांसारखे नाहीत. ते 'सूर्यविज्ञान' (Solar Science) या अतिशय प्राचीन आणि गुप्त विद्येचे जाणकार आहेत.

लेखक जेव्हा त्यांना भेटतात, तेव्हा विशुद्धानंद त्यांना विचारतात, "तुम्हाला कोणता सुगंध हवा आहे?" लेखक 'मोगरा', 'गुलाब' आणि इतर फुलांची नावे घेतात. विशुद्धानंद एका भिंगाद्वारे (Magnifying glass) सूर्यकिरणे एका रेशमी रुमालावर केंद्रित करतात आणि क्षणार्धात त्या रुमालातून लेखकाने मागितलेला सुगंध दरवळू लागतो. तिथे कोणतेही अत्तर वापरलेले नसते, तर केवळ सूर्यकिरणे आणि मंत्रशक्ती असते.

त्यानंतरचा प्रयोग तर विज्ञानालाही थक्क करणारा असतो. विशुद्धानंद एका मृत चिमणीवर सूर्यकिरणे केंद्रित करतात आणि मंत्रोच्चार करतात. काही वेळात ती मेलेली चिमणी जिवंत होते, फडफडते आणि उडू लागते. अर्ध्या तासानंतर ती पुन्हा मरून पडते. विशुद्धानंद सांगतात की हे सर्व 'सूर्यविज्ञाना'चे सामर्थ्य आहे, जे त्यांनी तिबेटमधील आपल्या गुरूंकडून शिकले आहे.

हे प्रकरण एका भारतीयाची मान गर्वाने उंचावणारे आहे. आजचे आधुनिक विज्ञान 'स्टेम सेल' किंवा 'क्लोनिंग'च्या गप्पा मारते, पण आपल्या ऋषीमुनींकडे हजारो वर्षांपूर्वी 'सूर्यकिरण चिकित्सा' आणि 'सृजन विज्ञान' (Science of Creation) होते. ब्रन्टन यांनी हे कबूल केले आहे की, हे प्रयोग हातचलाखी नव्हते.

एका देशप्रेमी भारतीयाच्या नजरेतून पाहताना वाटते की, आपली ही विद्या लुप्त झाली किंवा गुप्त राहिली, याचे कारण तिचे पावित्र्य राखणे हे होते. जर हे ज्ञान चुकीच्या हातांत (उदा. पाश्चिमात्य साम्राज्यवादी) पडले असते, तर त्यांनी त्याचा वापर संहारासाठी केला असता. विशुद्धानंद हे सिद्ध करतात की भारतीय 'योग' केवळ डोळे मिटून बसणे नाही, तर ते निसर्गाच्या नियमांवर ताबा मिळवणारे 'महाविज्ञान' (Super-science) आहे.

प्रकरण १२: ज्योतिषशास्त्रातील चमत्कार (The Wonder of Astrology - Sudhei Babu)

बनारसमध्येच लेखकाची भेट 'सुधेई बाबू' नावाच्या एका विद्वान ज्योतिषाशी होते. सुधेई बाबू हे इतर भोंदू ज्योतिषांसारखे नाहीत. ते एक अभ्यासू ब्राह्मण आहेत, ज्यांनी आपले आयुष्य जुन्या हस्तलिखित ग्रंथांच्या (भृगु संहिता) अभ्यासात घालवले आहे.

लेखक सुरुवातीला साशंक असतात. पण सुधेई बाबू लेखकाची जन्मतारीख आणि वेळ विचारून जी कुंडली मांडतात, ती अचूक ठरते. ते लेखकाच्या भूतकाळातील घटना तंतोतंत सांगतात. एवढेच नाही तर ते भविष्य वर्तवतात की, "तुम्ही जगभर प्रवास कराल आणि लेखणीद्वारे (Writing) तुमचे नाव होईल."

सुधेई बाबू लेखकाला भारतीय तत्त्वज्ञानातील 'कर्म' आणि 'प्रारब्ध' (Destiny) समजावून सांगतात. ते म्हणतात, "ग्रह आणि तारे हे केवळ एक नकाशा आहेत. खरे कारण तुमचे पूर्वजन्मीचे कर्म आहे. माणूस आपल्या कर्मापासून सुटू शकत नाही, पण ईश्वराच्या कृपेने आणि प्रार्थनेने तो संकटांचा सामना करू शकतो."

परीक्षण:

पाश्चिमात्य जग ज्योतिषशास्त्राला 'अंधश्रद्धा' मानते. पण ब्रन्टनसारख्या एका तार्किक पत्रकाराला जेव्हा आपले भूत आणि भविष्य एका भारतीय ब्राह्मणाकडून अचूक कळते, तेव्हा तो पाश्चिमात्य अहंकार गळून पडतो.

आपण भारतीयांनी हे समजून घेतले पाहिजे की आपले ज्योतिषशास्त्र हे 'गणितावर' आधारलेले आहे. हे प्रकरण आपल्याला शिकवते की, आपण नशिबाचे गुलाम नाही, तर आपण आपल्या कर्माचे फळ भोगत असतो. सुधेई बाबूंचे हे वाक्य - "प्रार्थनेने प्रारब्धाची तीव्रता कमी करता येते" - हे भारतीय अध्यात्माचे मर्म आहे. आपले शास्त्र हे माणसाला घाबरवण्यासाठी नाही, तर त्याला जीवनाकडे पाहण्याची दृष्टी देण्यासाठी आहे.

प्रकरण १३: दयाळ बाग (Dayal Bagh - The Garden of the Lord)

लेखक आग्रा येथील 'दयाळ बाग' या वसाहतीला भेट देतात. तिथे त्यांची भेट 'साहबजी महाराज' यांच्याशी होते, जे 'राधास्वामी' पंथाचे प्रमुख आहेत. दयाळ बाग हे केवळ एक आध्यात्मिक केंद्र नाही, तर ते एक आधुनिक शहर आहे. तिथे शाळा, महाविद्यालये, फॅक्टरी (कारखाने), डेअरी आणि शेती हे सर्व अत्याधुनिक पद्धतीने चालवले जाते.

साहबजी महाराज हे एक आधुनिक विचारांचे संत आहेत. ते ब्रन्टन यांना सांगतात की, "भारताला आता केवळ गुहेत बसणाऱ्या साधूंची गरज नाही, तर कर्मयोगी माणसांची गरज आहे." ते पाश्चिमात्य कार्यक्षमता (Western Efficiency) आणि पौर्वात्य आध्यात्मिकता (Eastern Spirituality) यांचा सुंदर मेळ घालतात. तिथे प्रत्येकजण काम करतो, कोणीही आळशी नाही.

हे प्रकरण आधुनिक भारतासाठी एक 'ब्लूप्रिंट' (आराखडा) आहे. अनेकदा पाश्चिमात्य लोक टीका करतात की, भारतीय लोक आळशी असतात किंवा नशिबावर अवलंबून असतात. पण दयाळ बाग हे त्याचे चोख उत्तर आहे.

साहबजी महाराज हे सिद्ध करतात की, 'अध्यात्म' आणि 'भौतिक प्रगती' हे एकमेकांचे शत्रू नाहीत. आपण कारखान्यात काम करूनही ईश्वरप्राप्ती करू शकतो. "हाताला काम आणि मुखात नाम" ही संतांची शिकवण इथे प्रत्यक्षात उतरलेली दिसते. एका भारतीयासाठी हे प्रेरणादायी आहे की, आपण आपल्या संस्कृतीची मुळे घट्ट धरूनही आधुनिक जगात प्रगती करू शकतो.

प्रकरण १४: मेहेरबाबांचा आश्रम (Meher Baba - The Final Judgment)

लेखक पुन्हा एकदा मेहेर बाबांच्या भेटीला नाशिकला जातात. त्यांना आशा असते की मेहेर बाबांनी दिलेले 'चमत्कार करण्याचे' आणि 'आत्मिक अनुभव देण्याचे' वचन ते पाळतील. लेखक तिथे काही आठवडे राहतात, त्यांच्या अनुयायांच्या डायऱ्या वाचतात.

पण अखेरीस लेखकाचा भ्रमनिरास होतो. त्यांना आढळते की मेहेर बाबांच्या भविष्यवाणी (उदा. युद्धाबद्दलच्या तारखा) वारंवार खोट्या ठरल्या आहेत. बाबा सतत तारखा बदलतात. लेखक म्हणतात की, मेहेर बाबा हे कदाचित सुरुवातीला प्रामाणिक साधक असतील, पण आता ते स्वतःच्याच 'मसिहा' (Messiah) असल्याच्या भ्रमात अडकले आहेत. त्यांना 'पॅरानोईया' (Paranoia - स्वतःबद्दलच्या भव्यतेचा मानसिक आजार) झाल्याचे लेखकाला वाटते. लेखक तिथून रिकाम्या हाताने आणि निराशेने परततात.

हे प्रकरण डोळ्यात अंजन घालणारे आहे. भारतीय म्हणून आपण नेहमीच 'बुवाबाजी' आणि 'सत्य' यात गल्लत करतो. ब्रन्टन यांनी इथे स्पष्ट केले आहे की, प्रत्येकजण जो स्वतःला 'अवतार' म्हणवतो, तो देव नसतो.

हे प्रकरण आपल्याला सांगते की, खरी आध्यात्मिकता ही चमत्कारांच्या प्रदर्शनात किंवा बडेजावात नाही. मेहेर बाबांचे अनुयायी अंधश्रद्धेतून त्यांना देव मानत होते, पण एका तार्किक बुद्धीने पाहिल्यास सत्य वेगळे होते. आपल्या देशात आजही अशा 'गुरूंचे' पेव फुटले आहे. प्रकरण १५: एक विचित्र आमना-सामना (A Strange Encounter)

निराश होऊन परतत असताना, लेखकाची भेट 'योगी रामय्या' (Yogi Ramiah) यांच्याशी होते. रामय्या हे रमण महर्षींचे शिष्य आहेत. ते एका ठिकाणी ध्यानाला बसलेले असताना, एक विषारी कोब्रा (नाग) तिथे येतो. लेखक घाबरतात आणि त्याला मारायला धावतात. पण योगी रामय्या शांतपणे त्या नागाकडे पाहतात, त्याला हात जोडतात. तो नाग आपला फणा खाली घेतो आणि शांतपणे निघून जातो.

ही 'अहिंसेची शक्ती' पाहून लेखक थक्क होतात. रामय्या लेखकाला सांगतात की, "जेव्हा आपल्या मनात भीती आणि द्वेष नसतो, तेव्हा हिंस्त्र प्राणीही आपल्याला इजा करत नाहीत." या घटनेमुळे आणि रामय्या यांच्या सहवासाने लेखकाचे मन पुन्हा अरुणाचलकडे आणि रमण महर्षींकडे खेचले जाते.

हे प्रकरण भारतीय संस्कृतीतील 'अहिंसा परमो धर्मः' या तत्त्वाचा जिवंत पुरावा आहे. पाश्चिमात्य जग जिथे बंदुकीच्या जोरावर प्राण्यांना नियंत्रित करते, तिथे एक भारतीय योगी केवळ प्रेमाच्या आणि शांततेच्या लहरींनी विषारी नागालाही शांत करू शकतो.

रामय्या हे रमण महर्षींचे शिष्य असल्याने, या घटनेतून महर्षींच्या शिकवणीची ताकद दिसून येते. हे प्रकरण लेखकाला पुन्हा योग्य मार्गावर आणते. इथे आपल्याला हे समजते की खरा साधू तोच, ज्याच्या सहवासात भीती नाहीशी होते.

प्रकरण १६: विजनाश्रम (The Sanctuary - Ramana Maharshi)

लेखक पुन्हा एकदा अरुणाचलला (तिरुवन्नमलाई) रमण महर्षींच्या आश्रमात येतात. आता ते केवळ कुतूहल म्हणून आलेले नाहीत, तर शरणभावाने आले आहेत. ते महर्षींना विचारतात, "मी तुमचा शिष्य होऊ शकतो का?" महर्षी उत्तर देतात, "गुरू आणि शिष्य हे भेद तुमच्या मनात आहेत. खरा गुरू तुमच्या आतच आहे (हृदयात आहे)."

लेखक तिथे राहून 'मी कोण आहे?' (Who am I?) या आत्म-विचार पद्धतीचा सराव करू लागतात. एके दिवशी, महर्षींच्या उपस्थितीत ध्यान करत असताना, लेखकाला एक अभूतपूर्व अनुभव येतो. त्यांचे मन पूर्णपणे शांत होते. विचारांची साखळी तुटते. त्यांना जाणीव होते की ते शरीर नाहीत, बुद्धी नाहीत, तर एक अनंत 'चैतन्य' (Consciousness) आहेत. त्यांना अथांग शांतीचा आणि आनंदाचा अनुभव येतो.

लेखकाला त्यांचे उत्तर मिळते. त्यांना कळते की रमण महर्षी हेच त्यांचे खरे मार्गदर्शक आहेत, कारण त्यांनी कोणतेही चमत्कार न दाखवता, लेखकाला स्वतःच्याच आत्म्याशी ओळख करून दिली.

हे प्रकरण या पुस्तकाचा कळस (Climax) आहे. इथे लेखकाचा शोध संपतो. एक भारतीय म्हणून हे वाचताना उर भरून येतो, कारण जगातील सर्व भौतिक सुखं, विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान जिथे संपते, तिथे भारताचे 'वेदांत' सुरू होते. रमण महर्षी हे भारताचे खरे वैभव आहेत. त्यांनी लेखकाला कुठल्याही धर्मात धर्मांतरित केले नाही, तर त्यांना त्यांच्याच 'खऱ्या रूपाची' (True Self) ओळख करून दिली. "तुम्ही स्वतःला ओळखा, मग तुम्हाला जग समजेल" - हा भारताचा जगाला दिलेला सर्वात मोठा संदेश आहे. ब्रन्टन यांनी शेवटी मान्य केले आहे की, भारताने जगाला देण्यासारखी सर्वात मोठी देणगी म्हणजे 'आत्मशांती' आहे. जी शांती पैशाने किंवा यशाने मिळत नाही, ती एका भारतीय ऋषीच्या चरणाशी मिळते. हे प्रकरण वाचून आपल्याला आपल्या 'सनातन संस्कृती'च्या महानतेची खात्री पटते.

पॉल ब्रन्टन यांचे हे पुस्तक म्हणजे भारताच्या आध्यात्मिक विजयाची गाथा आहे.

१. पाश्चिमात्य अहंकाराचा पराभव: ब्रन्टन हे सुरुवातीला एक संशयी आणि बुद्धिवादी पत्रकार म्हणून येतात. पण भारताच्या मातीतील ज्ञानाने, योगाच्या सामर्थ्याने आणि संतांच्या प्रेमाने त्यांचा अहंकार विरघळून जातो.

२. सत्याची ओळख: हे पुस्तक भारताची अंधश्रद्धाळू प्रतिमा पुसून काढते आणि जगाला सांगते की, भारत हा केवळ गारुड्यांचा देश नसून तो 'ब्रह्मज्ञान्यांचा' देश आहे.

३. आत्म्याचा शोध: या पुस्तकाचा शेवट हाच संदेश देतो की, भारताकडे बाह्य संपत्ती (जी इंग्रजांनी लुटली) कमी असेल, पण आंतरिक संपत्ती (जी कोणीही लुटू शकत नाही) अफाट आहे.

प्रत्येक भारतीयाने, विशेषतः तरुण पिढीने हे पुस्तक वाचले पाहिजे, जेणेकरून त्यांना कळेल की आपण ज्या संस्कृतीत जन्माला आलो आहोत, तिचे मूल्य काय आहे. "सा विद्या या विमुक्तये" (विद्या तीच जी मुक्त करते) - हे या पुस्तकाचे सार आहे.

जय हिंद! जय भारत!